مختصّ به او نيست. بلكه نظريّه همه فلاسفه همين است»[1].

ولى در «تجريد الكلام» كه آن را پس از «شرح اشارات» تأليف نموده‌[2]، جسم را «مقدار» مى‌داند، چون پس از ابطال جزء لا يتجزّى مى‌گويد:

«جسم در حقيقت، متّصل واحدى است كه تقسيمات بى‌نهايت را مى‌پذيرد»[3].

سپس چنين ادامه مى‌دهد:

«از اينكه گفتيم: حقيقت جسم، مقدار- متّصل واحد- است، لازم نيست كه براى آن، مادّه‌اى باشد، چون اتّصال واحد جسم، اگر بلحاظ مادّه واحد باشد، تعدّد آن پس از عروض انفصال بايد بلحاظ تعدّد مادّه باشد كه لازم مى‌آيد براى مادّه هم، مادّه ديگرى باشد بهمين ترتيب كه موجب تسلسل باطل است. و اگر براى اتّصال واحد جسم، مادّه واحد نباشد، بلكه بحسب تقسيم نامتناهى براى آن موادّ نامتناهى باشد، در اين فرض هم، وجود موادّ نامتناهى بالفعل لازم مى‌آيد كه باطل است»[4].

بنابراين براى خواجه در باب حقيقت جسم دو قول است.

ممكن است گفته شود خواجه در «تجريد» كه نفى مادّه نموده اعتقاد شخصى او نبوده است چون «تجريد» كتاب كلامى است، جهت رعايت نظر متكلّمين، مادّه را نفى كرده است، امّا در «شرح اشارات» كه قائل به تركّب جسم از مادّه و صورت است، به اعتراضى كه خود او در «تجريد» بر قول بوجود مادّه آورده: «به اين بيان كه قول بوجود مادّه موجب تسلسل مادّه و يا موجب وجود موادّ نامتناهى بالفعل مى‌گردد، محقّقانه پاسخ داده است به اين بيان:

«مادّه در حال اتّصال و انفصال، موصوف به وحدت و تعدّد نخواهد بود چون ذاتى مادّه نيستند، بلكه به تبع صورت كه جزء علّت مادّه است، وحدت و تعدّد، عارض بر مادّه مى‌گردند،

[1] القول بأنّ الجسم مركّب من الهيولى و الصورة، ليس ممّن ابتدعه بن سينا و لا ممّا اختصّ به، بل قال به جميع الفلاسفة ... خواجه نصير طوسى- تلخيص المحصّل- (حاشيه محصل)- المطبعة الحسينيّه- مصر 1323 ه- صفحه 82.

[2] خواجه شرح اشارات را در سال 644 ه به پايان رسانده نقل از كشف الظنون ج 1- صفحه 95.

ولى كتاب تجريد الكلام را در حدود ع 1/ 669 ه- به نقل از مقدّمه رساله امامت خواجه نصير طوسى- بقلم آقاى دانش‌پژوه.

[3] خواجه نصير طوسى- تجريد الكلام- نقل از شرح علامه- مطبعه علميّه قم- صفحه 110.

[4].... فقد ثبت أنّ الجسم شى‌ء واحد متّصل يقبل الأنقسام الى ما لا يتناهى ... و لا يقتضى ذلك ثبوت مادّة سوى الجسم لأستحالة التّسلسل و وجود ما لا يتناهى ... «مأخذ قبل»