بنابراين قول به وجود مادّه، نه سبب تسلسل خواهد شد و نه موجب موادّ نامتناهى بالفعل»[1].

عبد الرّزاق لاهيجى در «شوارق الاءلهام» در تأييد همين احتمال كه خواجه در «تجريد»، جهت رعايت نظر متكلّمين نفى مادّه كرده است، مى‌گويد:

«خواجه در «تجريد» بدان جهت مادّه را نفى كرده، چون با قواعد كلامى موافق‌تر است»[2].

در صورت صحّت اين احتمال كه خواجه جهت رعايت متكلّمين نفى مادّه كرده باشد، اختلاف نظر براى خواجه در باب حقيقت جسم نخواهد بود.

ولى خواجه در مقدمه كتاب تجريد مى‌گويد:

«مسائلى كه در اين كتاب به ترتيب خاص عنوان كرده‌ام درستى آنها به دليل بر من ثابت شده و اعتماد من بر آنها قوى است»[3].

پس نظر خواجه در اين مسئله مخدوش و نامعلوم خواهد بود، ليكن با توجه به آنچه در صفحات 18 و 19 بتفصيل آورديم مختار خواجه را بايد آن دانست كه در شرح اشارات آورده است كه جسم مركب از هيولى و صورت است و آنچه در تجريد آورده كه جسم عبارت از مقدار است نظر خاصّ او نيست، بلكه بجهت رعايت نظر، متكلمين بوده است همانگونه كه عبد الرزاق لاهيجى نظر داده است.

اقوال فخر رازى نيز در مورد حقيقت جسم چنانچه گفته شد مختلف است، راه و روشى كه بيانگر مختار واقعى و نظر خاصّ او باشد بر ما معلوم نگرديد، بنابراين اختلاف آراء و تناقض گفتار او در اين مسئله همچنان بقوت خود باقى مى‌باشد.

[1].... المادّة الموجودة فى الحالتين غير موصوفة بنفسها بوحدة و لا تعدّد، بل اءنّما تتّصف بهما عند تعاقب الصّور ...- خواجه نصير طوسى- شرح اشارات- ج 2- صفحه 46.

[2].... انّما ذهب فى هذا الكتاب الى نفى الهيولى لأنّه اوفق بقواعد الكلام ...- عبد الرّزاق لاهيجى- شوارق الالهام- ج 2- صفحه 32- شماره كتابخانه مجلس شورى 690/ 18.

[3].... و ترتيبها على ابلغ النظام ... ممّا قادنى الدليل اليه و قوى اعتمادى عليه ... خواجه نصير طوسى- تجريد نقل از شرح علامه- مطبعه قم- صفحه 5.