خواهد بود، كه خلاف فرض است و اگر چنانچه متحيّز هم باشد، پس نقطه، «جوهر فرد» خواهد بود و اگر عرض باشد و محلّ آن تقسيم پذيرد، موجب تقسيم نقطه خواهد شد كه خلاف فرض است و اگر تقسيم نپذيرد همان محلّ نقطه، «جوهر فرد» است»[1]. كه حقيقت جسم خواهد بود. در «المباحث المشرقيّه» كه آن را قبل از «شرح اشارات»، تأليف نموده‌[2]، دلايل اثبات جوهر فرد را تحت عنوان شبهات متكلّمين، ابطال مى‌كند، در ابطال دليلى كه از راه نقطه عنوان شده چنين مى‌گويد:

«دليلى كه از طريق نقطه، در اثبات «جوهر فرد»، ذكر شده درست نيست، چون نقطه امرى است موهوم، نه موجود بفرض هم كه موجود باشد، عرض غيرسارى است، از اين جهت از تقسيم محلّ آن، تقسيم نقطه لازم نمى‌آيد، بنابراين، جوهر فرد ثابت نمى‌گردد»[3].

بنابراين فخر رازى درباره حقيقت جسم، نظر ثابتى ارائه نداده است، قولى كه در «شرح اشارات» دارد كه جسم يعنى مقدار- در «محصّل» از آن اعراض نموده و قائل به «جوهر فرد» بودن جسم شده است، در صورتى كه قبل از اين تأليفات خود- يعنى در المباحث المشرقيّه- دلايل اثبات «جوهر فرد» را ابطال كرده است.

خواجه هم در باب حقيقت جسم، نظر مختلف دارد در «شرح اشارات» هنگاميكه استدلال فخر رازى را بر ابطال هيولى ردّ مى‌كند، تركيب جسم از هيولى و صورت را تأييد نموده است.

در تلخيص المحصّل، تأييد بيشترى بر اين دارد و مى‌گويد:

«اعتقاد به اينكه جسم، مركّب از هيولى و صورت است. از ابداعات بو على، يا قول‌

[1] لنا وجوه: الأوّل أنّ النقطه بالأتّفاق امر وجودىّ ... لأنّها طرف الخطّ فلو كانت منقسمة لكان طرف الخطّ احد نصفيهما فلا يكون الطّرف طرفا ... أن كانت متحيّزة ثبت الجوهر الفرد، و اءن كانت عرضا فمحلّها أن كان منقسما لزم انقسامها بانقسام محلّها و أن لم يكن منقسما فهو المطلوب ... فخر رازى- محصّل- المطبعة الحسينيّه- المصر 1323 ه- صفحه 81.

[2] در شرح اشارات فخر رازى- ج 1- صفحه 153- س 15- در مسئله قوّه خيال آمده است: و لنا كلام كثير فى هذه المسئله مذكور فى المباحث المشرقيّه.

[3] و الجواب ... أنّ النّقطه ليست امرا وجوديّا بل امرو همّى و من سلّم كونها امرا وجوديّا زعم أنّها عرض غير سار فلا يلزم انقسامها لأنقسام المحلّ ... فخر رازى- المباحث المشرقيّه- مكتبة الأسدىّ- تهران 1966- ج 2- صفحه 36.