اسم الکتاب : بررسي و داوري در مسايل اختلافي ميان دو فيلسوف اسلامي المؤلف : حسنی، حسن الجزء : 1 صفحة : 249
آن اينكه «غرض»
و
«غايت» و «فائده»
اصطلاحاتى
هستند و داراى مفاهيم مختلف مىباشند.
«غايت» در نزد حكما عبارت از نتيجهاى است كه فعل بخاطر
آن انجام شود لذا تصوّر غايت محرّك فاعل در انجام فعل است.
«فائده» اعمّ از غايت است و آن نتيجهاى است كه از فعل
حاصل گردد، خواه در شروع فعل مورد توجّه باشد و خواه نباشد. همچنين «غرض» در اصطلاح حكماء فائدهاى است كه تكميل ذات فاعل كند، چنانچه در
اصطلاح اهل عرف عبارت از اذيّت و آزار ديگران و يا سود حاصل از راه نامشروع است.
وقتى كه مىگوئيم: فلانى در سخن خود غرضى داشته است». مراد آن است كه
قصد او اذيّت ديگران و يا قصدش نامشروع بوده است.
با توجّه به آنچه گفته شد ممكن است در آن مورد كه خواجه عليه الرحمه «نفى غرض» از فعل حق تعالى مىكند. مرادش نفى غرض به
اصطلاح حكما باشد به اين معنى كه حق تعالى از فعل خود قصد تكميل ذات خود ندارد.
ولى در آن مورد كه مىگويد فعل حق تعالى مبنى بر غرض است، ممكن است مرادش غرض
مصطلح در نزد حكما نباشد، بلكه بمعنى حكمت و مصلحت باشد، يعنى حق تعالى فعل
بىمصلحت ندارد، چنانچه عبارت او را كه از «تلخيص المحصّل» او نقل نموديم صراحت در اين امر دارد.
ليكن اين توجيه را در رفع تناقض اقوال فخر رازى نمىتوان بكار گرفت چون او در
موردى تصريح نمود كه مفهوم ناقص و محتاج بر حق تعالى صادق است به اين معنى ممكن
است حق تعالى طالب حالتى باشد كه براى او حاصل نيست و يا آنكه مىگويد: آنچه حكما
معتقدند كه حقّ تعالى داراى تمام كمالات است اين قول آنان محلّ ترديد است بنابراين
تناقض سخنان فخر رازى در مسئله وجود «غرض»
در
فعل حق تعالى طبق شواهد موجود بحالت خود باقى مىماند.
اسم الکتاب : بررسي و داوري در مسايل اختلافي ميان دو فيلسوف اسلامي المؤلف : حسنی، حسن الجزء : 1 صفحة : 249