اختلاف خواجه و فخر رازى در معنى علم و ادراك‌

در اينكه علم از چه مقوله‌اى است، از مسائل اختلافى ميان حكما است، فخر رازى آن را، از مقوله «اضافه» مى‌داند، ازاين‌رو، بر بو على كه آن را از مقوله «كيف» مى‌داند، اعتراضاتى وارد مى‌كند و خواجه اعتراضات او را پاسخ مى‌دهد. پس از نقل كلام بو على، نظر خواجه و فخر رازى را مى‌آوريم.

بو على در اشارات مى‌گويد:

«ادراك آن است كه ماهيّت و حقيقت چيزى در نزد دريابنده متمثّل گردد، و ادراك‌كننده آن را مشاهده مى‌نمايد و حقيقت متمثل ذهنى اگر عين آن وجود خارجى باشد لازم مى‌آيد، در موردى كه ماهيّت در خارج، وجود بالفعل ندارد، مانند بسيارى از طرحهاى اشكال هندسى، ادراك آنها ممكن نباشد و اين بضرورت عقل باطل است پس حقيقت «علم» و «ادراك» عبارت از صورت متمثّل ذهنى است، خواه آن صورت منتزع از وجودات اشياء خارجى باشد و خواه نباشد. پس «علم» همان صورت متمثّل و مرتسم در عقل است‌[1].

فخر رازى، اين بيان بو على را در شناخت علم، درست نمى‌داند و معتقد است كه علم از مقوله اضافه است آنهم اضافه ميان قوّه عاقله و صورت ذهنى، و يا اضافه ميان صورت ذهنى و عاقله با موجود خارجى‌[2].

سپس مى‌افزايد: از اين بيان بو على كه: علم همان حقيقت شى‌ء متمثّل در ذهن است، استفاده مى‌شود كه صورت ذهنى عين «علم» و «ادراك» نخواهد بود، بلكه از شرايط «ادراك» مى‌باشد[3].

[1]درك الشّى‌ء هو أن تكون حقيقته متمثّلة عند المدرك، يشاهدها ما به يدرك، فأمّا أن تكون تلك الحقيقة نفس حقيقة الّشى‌ء الخارج عن المدرك أذا أدرك، فيكون حقيقة ما لا وجود له بالفعل فى الأعيان الخارجة مثل كثير من الأشكال الهندسه، بل كثير من المفروضات الّتى لا تمكن أذا فرضت فى الهندسه ممّا لا يتحقّق اصلا، او يكون مثال حقيقته مرتسما فى ذات المدرك غير مباين له ...- بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه ج 2- صفحه 308.

[2]و الحقّ عندنا ... أنّه حالة نسبيّة اضافيّة أمّا بين العاقلة و بين الماهية الصورة الموجودة فى العقل او بينهما و بين الأمر المتقدّر فى الخارج ... فخر رازى- شرح اشارات- ج 1- صفحه 133.

[3]... قوله: درك الشّى‌ء هو أن يكون حقيقته متمثّلة عند المدرك مشعر بأنّ الأدراك امر وراء حصول الصورة لأنّه اعتبر فى الأدراك الحضور ...- فخر رازى- شرح اشارات- المطبعة الخيريه- المصر 1325 ه- ج 1- صفحه 137.