در «متناقضان» و در آن يك مسئله است.

اعتراض فخر رازى بر شرطيّت وحدات هشتگانه در تناقض و جواب خواجه از آن:

بو على و حدات هشتگانه را شرط درستى تناقض معرّفى مى‌كند فخر رازى وحدت موضوع و محمول را كافى مى‌داند بقيّه وحدات را به موضوع و محمول ارجاع مى‌دهد خواجه به اين اعتراض او پاسخ مى‌گويد ابتدا كلام بو على سپس بيان فخر رازى و خواجه را مى‌آوريم.

بو على در «منطق اشارات» در مورد تناقض مى‌گويد:

«دو قضيّه كه در كلّيت و جزئيّت و در ايجاب و سلب باهم اختلاف داشته باشند بطورى كه صدق يكى موجب كذب ديگرى مى‌گردد باهم متناقض‌اند. شرط تقابل ايجاب و سلب در متناقضان آن است كه در هريك از آن دو قضيّه امرى رعايت شود كه در ديگرى رعايت مى‌گردد از آن جمله است رعايت وحدات هشتگانه: وحدت در موضوع، در محمول، در شرط، در اضافه، در جزء و كلّ، در قوّه و فعل، در مكان و در زمان ...»[1].

اعتراض فخر رازى بر اين كلام بو على اين است كه:

«لازم نيست وحدات هشتگانه در تناقض محقّق باشند بلكه وحدت موضوع و وحدت محمول كفايت مى‌كند و وحدات ششگانه ديگر بعضى به وحدت موضوع برمى‌گردند و بعضى به وحدت محمول، بدين قرار كه: وحدت در «اضافه» مربوط به وحدت در محمول است مثلا اين دو قضيّه «زيد پدر است و زيد پدر نيست» به اين جهت متناقض نيستند كه در اوّلى مراد پدر عمرو است و در دوّمى پدر بكر كه به عدم اتّحاد در محمول برمى‌گردد. وحدت «در قوّه و فعل» راجع به وحدت در محمول است مثلا در اين قضيّه «شمشير برنده است» مراد صلاحيّت برندگى آن است. ولى در قضيّه «شمشير برنده نيست» مراد فعليّت برندگى آن است كه عدم تناقض اين دو قضيّه ناشى از عدم اتّحاد در محمول است همچنين وحدت در «جزء و كل» كه مربوط به وحدت موضوع است، وقتى مى‌گوئيم: زنگى سياه است يعنى ظاهر اندامش سياه است وقتى هم كه مى‌گوئيم زنگى سياه نيست- يعنى دندانش سياه نيست عدم تناقض بلحاظ عدم وحدت موضوع در اين دو قضيّه است. وحدت «در شرط» كه مربوط به وحدت موضوع است مثلا اين‌

[1].... التنّاقض هو اختلاف تضيتين با ايجاب و السّلب، يقتضى لذاتها أن يكون ... احدهما صادقا و الأخر كاذبا ...

و مراعاة التّقابل أن تراعى فى كلّ واحدة من القضيّتين ما تراعيه فى الأخرى ... حتّى يكون المحمول و الموضوع و ... و الشّرط و الأضافة و الكلّ و الجزء و القوّة و الفعل و المكان و الزّمان ... غير مختلف ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه بر اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 1- صفحه 177 و 179.