فاعل نيست ازاين‌رو علاوه بر رابطه‌اى كه فعل خودبخود با فاعل خود دارد در ارتباط با اسم مقدّم بر خود محتاج به رابطه ديگرى خواهد بود. بنابراين در قضيّه «زيد كاتب» كه حقّ آن است گفته شود «زيد هو كاتب» در قضيّه «زيد يكتب» نيز حقّ آن است گفته شود «زيد هو يكتب» چون فعل با فاعل بمنزله اسم مفرد جامدى است كه بر اسم مقدّم بر خود ربط داده شده است»[1].

«نتيجه بحث»

فخر رازى مدّعى شد قضيّه‌اى كه محمول آن اسم مشتقّ باشد قضيّه ثنائى است، نيازى به ذكر رابطه نيست، چون اسم مشتقّ خودبخود متضمّن رابطه است، خواجه اين سخن را اشتباه مى‌داند و معتقد است هر مشتقّى خودبخود متضمّن رابطه نيست، اين حكم مخصوص فعل است در رابطه با فاعل خود، ولى اسم مقدّم بر فعل در عربى فاعل نيست ازاين‌رو در ارتباط با اسم مقدّم بر خود محتاج به ذكر رابطه‌اى است غير از فاعل.

مى‌گوئيم قواعد نحوى مؤيّد نظر خواجه است چون موردى كه اسم، مقدّم بر فعل باشد دو جمله محسوب مى‌دارند يكى «اسميّه» و ديگرى «فعليّه». در جمله «فعليّه» اگر فعل خودبخود متضمّن ربط و نسبت به فاعل است جمله «اسميّه» نيز محتاج به رابطه ديگرى خواهد بود وگرنه بايد موردى كه رابطه ذكر مى‌گردد مانند «زيد هو يكتب» ضمير «هو» زايد باشد و حال آنكه چنين نيست.

فخر رازى كه تصريح مى‌نمايد قضيّه‌اى كه محمول آن فعل يا اسم مشتقّ است آن قضيّه ثنائى است نيازى به ذكر رابطه ندارد شايد بجهت ضعف او در علوم عربيّت بوده است. علّامه وليد بن شحنه حنفى حنبلى در كتاب «روضة المناظر فى اخبار الأوائل و الأواخر» مى‌گويد:

«.... و كان يعظ النّاس بالعربىّ و العجمىّ و كان له يد طولىّ فى العلوم خلا العربيه»[2].

كه فخر رازى به فارسى و تازى مردم را موعظت مى‌نمود، و او دست توانائى در علوم داشت بجز در عربيّت كه در آن تبحّرى نداشته است.

[1].... قد سهى فى هذا الأعتراض لأنّ الفعل أنّها يرتبط لذاته بفاعله دون ما عداه و الفاعل لا يتقدّم الفعل فى العربيّة فهو لا يرتبط لذاته باسم يتقدّمه ... فلو كان بدل قوله: زيد كاتب زيد يكتب مثلا ... لكان من حقّه أن يقال: زيد هو يكتب ... و الفعل هيهنا مع فاعله بمنزلة خبر مفرد جامد ... خواجه نصير الدين طوسى- شرح اشارات- ج 1- صفحه 126.

[2] وليد بن شحنه- روضة المناظر- حاشيه مروج الذّهب- انتشارات الأزهر- طبع اوّل- مصر 1303 ه- ج 2- صفحه 199. شماره كتابخانه دانشكده الهيات تهران 2/ 13 ج‌