«نتيجه بحث»

در مسئله بازگشت معدوم فخر رازى نظر داد كه آن جايز است به اين دليل كه امتناع آن به اقتضاء ماهيّت آن نيست وگرنه لازم مى‌آيد كه مثل آن ممتنع باشد و حال آنكه مثل آن ممتنع نيست و امتناع شى‌ء هم كه ذاتى آن نباشد وجود آن ممكن خواهد بود پس بازگشت معدوم ممكن مى‌باشد و ... خواجه جواب داد امتناع بازگشت معدوم نه بجهت اقتضاء ماهيّت آن است بلكه بلحاظ مقيّد بودن بقيد «عدم بعد از وجود» است و دلايلى هم آورد كه بازگشت معدوم ممتنع است.

مى‌گوييم فخر رازى در «محصّل» و «معالم اصول الدين» اعتقادش به بازگشت معدوم است ولى در «المباحث المشرقيه» به امتناع بازگشت معدوم، قايل شده است و سه دليل ارائه نموده است به اين ترتيب: 1- از معدوم هويّتى باقى نمانده است ازاين‌رو حكمى بر آن نمى‌توان كرد پس حكم به بازگشت معدوم محال است. 2- بازگشت معدوم اگر جايز باشد بايد بازگشت «زمانى» هم كه در آن واقع شده جايز باشد درحالى‌كه بازگشت «زمان» جايز نيست.

3- اگر معدوم بازگشت نمايد و مثل آنهم بوجود آيد بايد فرقى ميان آن دو نباشد[1].

آنچه از فخر رازى آورديم معلوم گرديد كه نظرات فخر رازى در مسئله بازگشت معدوم با هم ناسازگارند.

مطلب ديگر اينكه فخر رازى فقط در كتب كلامى خود قايل بجواز بازگشت معدوم شده است. ظاهرا نظرش آن بوده كه مسئله معاد و حشر اجساد را تصحيح كند و در رابطه با همين معنى در «معالم اصول الدين» مى‌گويد:

«بازگشت بدن پس از مرگ در صورتى ممكن است كه بازگشت معدوم جايز باشد وگرنه‌

بقيه پاورقى از صفحه قبل- لا يصحّ ألّا مع القول بأنّ المعدوم شى‌ء ثابت حتّى يزول عنه العدم و الوجود ...

المعدوم لا يعاد لأمتناع الأشارة اليه فلا يصحّ الحكم عليه بصحّة العود و لواعيد تخلّل العدم بين الشى‌ء و نفسه و لم يبق فرق بينه و بين المبتدأ و صدق المتقابلان عليه دفعة و يلزم التّسلسل فى الزّمان ... خواجه نصير طوسى- تلخيص المحصّل- صفحه 169- و تجريد الكلام- نقل از شرح علّامه- صفحه 49.

[1].... فى أنّ المعدوم لا يعاد و براهينه ثلاثه: الأوّل أنّ ما عدم لم تبق هويته ... فأذا يمتنع الحكم عليه بصحّة العود الثّانى أنّه لوصّح اعادة المعدوم لصحّ اعادة الوقت الّذى وقع فيه ابتداء فليزم ان يكون مبتدا من حيث أنّه معاد الثّالث أنّه أذا اعيد و حصل معه مثله فهما متساويان فى الذّات و فى لوازمها ... فيؤدّى الى أن يتميّز نفس الشّى‌ء عن غيره ... المباحث المشرقيّه فخر رازى- مكتبة الأسدى- تهران 1966- ج 1- صفحه 8- 47.