كرد»[1] و چون خواجه كلام خود را در عصمت انبياء از گناه كبيره و صغيره بطور مطلق آورده لذا شامل عصمت آنان مى‌گردد هم در بعد از بعثت و هم پيش از آن را.

«نتيجه بحث»

فخر رازى دلائلى ارائه داد بر اينكه ارتكاب گناه كبيره بر انبياء جايز نيست وگرنه بايد منع پيغمبر از گناه جايز باشد و يا شهادتش قبول نباشد و يا از گناهكاران امّت خود هم بايد پست‌تر باشد و يا ... چون اين توالى فاسدند پس پيامبران گناه كبيره نمى‌كنند مگر از روى سهو يا بعنوان ترك اولى و يا از راه اشتباه منهىّ به مباح.

خواجه بر بعضى از تعليلهايى كه او در عدم ارتكاب پيامبران بگناه كبيره آورده انتقاد كرد و تعليل ديگر نمود از جمله اينكه فرمود: عدم ارتكاب انبياء بگناه براى آن است كه علم تامّ بگناه دارند و گناه از روى سهو يا از روى اشتباه منهىّ بمباح را نيز مردود شمرد.

اينك دو مطلب در تأييد نظر خواجه يادآورى مى‌گردد:

1- نظر خواجه مبنى بر اينكه پيامبران از روى سهو و از روى اشتباه منهىّ بمباح مرتكب گناه نمى‌شوند بايد درست باشد چون پيامبرى كه از روى سهو يا اشتباه گناه كند بايد منع او از گناه جايز باشد چنانچه آحاد امّت هم اگر بسهو يا به اشتباه گناه كنند منع آنها لازم است و چون منع پيامبر ايذاء او است و آن به بيانى كه فخر رازى اظهار داشت جايز نيست پس بايد به سهو و به اشتباه هم پيغمبر گناه نكند. در تأييد اين نظر خواجه، كلام فخر رازى را از كتاب «معالم اصول الدين» او مى‌آوريم كه مى‌گويد: «آيات وارده بر گناه پيامبران را بايد حمل بر «ترك اولى» كرد و اگر ثابت شود كه واقعا گناه كرده‌اند بايد قايل شد كه آن گناه در پيش از بعثت بوده است»[2] ملاحظه مى‌شود كه در اين كتاب فخر رازى گناه پيامبران را بمعنى «ترك اولى» گرفته است و گناه مبتنى بر سهو و اشتباه را در حقّ آنان نپذيرفته است وگرنه حمل بر قبل از بعثت نمى‌نمود.

2- فخر رازى كه براى پيامبران در قبل از بعثت گناه كبيره را جايز مى‌داند اين قول برحسب ظاهر با غرض بعثت انبياء سازگارى ندارد چون اصلاح اجتماع از جانب پيامبران وقتى ممكن است كه مردم را رغبتى در پيروى انبياء باشد چنانچه خدا در قرآن فرموده است:

[1]... و كمال العقل و الذّكاء و الفطنة و قوّة لرّأى و عدم السهو ... خواجه طوسى- تجريد الكلام- نقل از شرح علّامه- صفحه 274.

[2].... و الأيات و الواردة فى هذا الباب فأمّا ان تحمل على ترك الأفضل و أن ثبت كونه معصية لا محالة بذلك أنّما وقع قبل النبوّة ... فخر رازى- معالم اصول الدين- حاشيه محصّل- صفحه 8.