تصميم نهايى با كيست؟

(1) در قرآن كريم در زمينه شور و تصميم نهايى خطاب به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چنين آمده است:

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ‌.[1] « (به بركت) رحمت خدا، تو (اى محمّد) با ايشان خوش خوى و مهربان شدى و اگر تندخو و سخت‌دل بودى، مردم از گرد تو پراكنده مى‌شدند (پس اگر درباره تو بدى كنند) ايشان را عفو كن و از خدا براى آنها طلب آمرزش بنما و در كارها با ايشان مشورت كن، پس هرگاه كه تصميم گرفتى، با توكّل به خدا (كار را) انجام ده كه خدا آنان را كه بر او اعتماد كنند، دوست دارد».

شايد بعضى گمان كنند كه مفاد جمله‌ «فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ» اين باشد كه حقّ تصميم با رهبر است چه ديگران موافق باشند يا مخالف، ولى اين برداشت از مفاد آيه كريمه در موارد شور موجب لغويّت شور خواهد بود و حال آنكه شور- نسبت به رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- چه اخلاقى باشد و چه مصلحت‌انديشى به هر حال، مخالفت با جمع مستشاران يا اكثريّت آنها عكس مطلوب را نتيجه خواهد داد.[2]

[1] - آل عمران/ 159.

[2] - شيخ مفيد قدّس سرّه با ورثانى- از علماى اهل تسنّن- درباره شور رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بحثى دارد كه عينا متن آن را مى‌نگاريم:

« ورثانى» خطاب به شيخ مفيد گفت: آيا تو عقيده ندارى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم معصوم از خطا و لغزش و منزّه از اشتباه و غفلت است و از هر عيب و نقصى مبرّاست و نيازى به پيروان خود ندارد؟

شيخ مفيد: آرى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چنين بود.

ورثانى: پس چه مى‌گويى درباره اين آيه‌\i وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ‌\E؛ زيرا خداوند او را- در اين آيه- به اصحابش نيازمند دانسته و به او امر كرده است كه از ايشان كمك بگيرد و به شور بنشيند و سخن تو با ظاهر قرآن چگونه تطبيق مى‌كند؟

شيخ مفيد گفت: مشورت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با اصحاب نه به اين سبب بود كه آن حضرت نيازمند به آراى ايشان بود همچنان كه تو گمان كرده‌اى، چگونه و حال آنكه عموم مسلمانان اتفاق نظر دارند كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كامل‌ترين افراد خلق بود، نظرش از همه نيكوتر، عقلش از همه فزونتر و دورانديشى‌اش از همه دقيق‌تر بود، علاوه آنكه ملائكه به امر پروردگار جهان بر او فرود مى‌آمدند و با او در تماس مداوم بودند و او را به حقايق اين جهان آگاه مى‌نمودند و كسى كه داراى چنين صفات و آگاهيهايى باشد هرگز با ديگران- كه چنين مراحل كمال را ندارند- نشايد كه مشورت كند؛ زيرا كامل، نياز به ناقص و دانا نياز به نادان ندارد.

آنگاه شيخ مفيد در مقام تفسير آيه مورد نظر بر آمد و چنين گفت:

اى« ورثانى» امّا آيه‌اى كه به آن اشاره نمودى‌\i وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ‌\E اين آيه عليه تو است نه به سود تو؛ زيرا خداوند در اين آيه به پيامبر چنين امر كرده است كه هرگاه خود تصميم گرفتى عمل كن، نه آنگاه كه به تو پيشنهاد كردند؛ يعنى خداوند مقام اجرايى را در رابطه تصميم خود پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قرار داد نه مشورت اصحاب و اگر چنين بود- كه تو گمان دارى- بايد مى‌گفت: هنگامى كه به تو پيشنهاد نمودند عمل كن و يا آنكه مى‌گفت: هنگامى كه اتفاق بر نظرى نمودند آن را تنفيذ نما.

آرى در اينجا جاى اين سؤال باقى مى‌ماند كه بنابراين چه هدفى در مشورت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با اصحاب منظور شده است.

پاسخ اين است كه هدف از مشورت با اصحاب انس با ايشان و جلب نظر آنها و نيز راهنمايى به اينكه مسلمانان بايد با هم شور كنند و در نتيجه شور، تصميم بگيرند، بنابراين، به اين نتيجه مى‌رسيم كه شور رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به دليل نياز آن حضرت به آراى اصحاب نبوده بلكه براى جلب نظر ايشان و راهنمايى به روش شور به ديگران( مسلمانان) بوده است.( به نقل از شرح رسالة الحقوق امام سجاد عليه السّلام 1/ 391 و 392).

آنچه را كه از گفتگوى شيخ مفيد با عالم اهل تسنّن خوانديد درباره شخص رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دور مى‌زند كه آن حضرت روى چه هدفى مى‌توانست با اصحاب شور كند در حالتى كه همه مطالب براى او روشن بود و اظهار نظر در اين موضوع كلّا درباره شخص آن حضرت خواهد بود.

و امّا اصل كلّى شور يك امر اسلامى است و هيچ گونه جاى ترديد نيست تا آنجا كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم براى اينكه استبداد را از بين ببرد، حتى در مسائلى كه خود، آگاهى كامل دارد با ديگران شور مى‌كند. و هدف از شور براى عموم مردم حقيقت‌يابى است و در صورتى كه براى كسى حقيقت روشن باشد هدفهاى عقلايى ديگرى نيز متصوّر است كه در راه ايجاد گرايش مسلمين با يكديگر منظور خواهد شد.