الف- ... وَ أَمْرُهُمْ شُورى‌ بَيْنَهُمْ ....[1] ب- ... وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ ....[2] تفسير مجموع اين دو آيه چنين خواهد بود: «مسلمانان در امر خود با يكديگر مشورت و تبادل نظر كنند و تو هم اى رسول گرامى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در مشورت با آنان شركت كن».

از انضمام اين دو آيه به يكديگر، يك قانون كلّى اسلامى استفاده مى‌شود و آن اين است كه افراد ملّت مسلمان به طور آزاد، حقّ اظهار نظر در برابر يكديگر بلكه در برابر رئيس مملكت، حتّى مانند رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را دارند،[3] ولى متأسفانه حكومتهاى اسلامى پس از رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اصالت اسلامى خود را از دست دادند و بر مبناى روح قبايلى و تعصّبات بدوى، مخصوصا از زمان معاويه بلكه خلفاى اسبق جز على عليه السّلام حكومتهايى تحت عنوان خلافت اسلامى تشكيل دادند كه در حقيقت تمامى بر ضدّ مبانى اسلام و روح آزاديخواهى بود.[4]

حدود مشورت‌

(1) از اين نكته نبايد غفلت كرد كه اصولا مشورت و تبادل نظر هميشه در جايى‌

[1] - شورى/ 38.

[2] - آل عمران/ 159.

[3] - در جنگ بدر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با گروهى از مسلمانان براى جنگ از شهر مدينه حركت كردند؛ چون به بيابان بدر رسيدند در جايى كه آب وجود نداشت، فرود آمدند. مردى از ميان اصحاب برخاست و گفت: يا رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آيا خدا تو را امر كرده است كه در اينجا فرود آيى يا خود اينجا را انتخاب كرده‌اى.

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: خودم اينجا را اختيار نمودم.

مرد صحابى گفت: بهتر اين است كه از اينجا كوچ كنيم و در جايى كه آب وجود داشته باشد فرود آييم تا تشنگى ما را تهديد نكند و نيز چون آب در اختيار ما باشد، بهتر مى‌توانيم بر دشمن( مشركين) پيروز شويم.

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: راست گفتى، آنگاه فرمان داد تا سپاه اسلام كوچ كردند و جايى كه آب بود، فرود آمدند.( تاريخ طبرى 2، 144/ طبع ليدن. قبانچى/ شرح رساله احقاق الحقوق امام سجاد عليه السّلام 1/ 390).

[4] - توضيحات بيشتر درباره شور اسلامى در صفحه 72 داده شده، ملاحظه شود.