عبارت است از هر عملى كه سبب شود شخص به مكارم اخلاقى و علوم اكتسابى دست يابد. [1] در اين صورت، اصطلاح «تأديب» با اصطلاح «تعليم و تربيت» مترادف مى‌شود؛ و به همين جهت، نام برخى از كتاب‌ها در اين زمينه با مشتقّات «ادب» ذكر شده است؛ مثل كتاب «آداب المتعلّمين» مرحوم خواجه نصيرالدين طوسى.

نكته‌ى‌ديگر، آن‌كه: با رجوع به روايات نقل شده از ائمّه معصومين (ع) در مورد تأديب، مى‌توان اين روايات را به سه دسته تقسيم نمود كه در هر كدام، معنايى براى تأديب بيان شده است: دسته‌ى اوّل: رواياتى است كه تأديب در آن‌ها به معناى تربيت جهت رسيدن به كمال خلقت، شرافت ذات و طهارت باطن به كار رفته است؛ به عنوان مثال، فضيل بن يسار مى‌گويد:

از امام صادق (ع) شنيدم كه فرمود: «همانا خداوند، عزّ و جلّ، پيامبر را تأديب كرد و نيكو تربيت نمود ....» [2] دسته‌ى دوم: رواياتى كه تأديب در آن‌ها به معناى تعليم و تمرين به كار رفته است. امام رضا (ع) مى‌فرمايد:

«منظور از روزه تأديبى آن است كه اگر كودكى به هفت سالگى رسيد، به او امر كنند كه به عنوان تمرين انجام اعمالِ واجب، روزه بگيرد ...» [3] دسته‌ى سوم: رواياتى كه تأديب در آن‌ها به معناى تعزير و عقوبت كمتر از حدّ به كار رفته است؛ حال، يا در آن‌ها مقدار تعزير مشخّص شده، و يا اندازه‌اى مشخّص نشده و به ذكر كلّى اكتفا شده است. به عنوان نمونه، ابو بصير مى‌گويد:

از امام صادق (ع) سؤال كردم: اگر كسى ربا بخورد، در حالى كه حرمت آن برايش محرز شده است، حكمش چيست؟ حضرت فرمودند: «بايد تأديب شود؛

[1]. جرجانى، التعريفات، باب الهمزة، ص 15.سيدجواد حسينى خواه، تنبيه بدنى كودكان درنظام بين الملل حقوق بشروفقه اماميه، 1جلد، مركزفقهى ائمه اطهار(ع) - قم، چاپ: الاول، 1389ه.ش.

تنبيه بدنى كودكان ؛ ص74

[2]. محمّد بن يعقوب كلينى، الكافى، ج 1، كتاب الحجّه، باب التفويض إلى رسول الله، ص 266، ح 4؛ «فضيل بن يسار، قال: سمعت أباعبدالله (ع) يقول لبعض أصحاب قيس الماصر: إنّ الله عزّ وجلّ أدّب نبيه فأحسن أدبه فلمّا أكمل له الأدب قال: «إنّك لعلى خُلُق عظيم»».

[3]. حسين نورى، مستدرك وسائل الشيعة، ج 7، باب 16 از ابواب من يصحّ الصوم منه، ص 391، ح 1. «وأمّا صوم التأديب، فإنّه يؤمر الصبى إذا بلغ سبع سنين بالصوم تأديباً».