فصل هفتم در پديد كردن احوال مردم پس از مرگ، و روشن گردانيدن آفرينش دومين كه آن را «آخرت» خوانند

بدان كه: نه همه لذتها حسى است، بلكه لذتى هست كه نه حسى است، و هيچ نزديكى به لذت حسى ندارد، و بدان قياس نتوان كرد. و نيز نه همه رنجها حسى است.

و لذت، يا خود، نفس دريافت چيزى موافق است [15] يا حالتى است كه مر دريابنده موافق را، به دريافت موافق حاصل آيد. و موافق هر چيز را چيزى بود كه داخل باشد در تمام كردن جوهر؛ يا مؤثر باشد در تمام كردن فعل خاص كه وى را است. مثلا موافق حسى، آن چيز است كه تمام‌كننده جوهر او است، يا تمام‌كننده فعل خاص او است.

چنانكه موافق قوّت چشيدن، دريافت طعمهاى خوش است، به اضافت با وى. و موافق قوت خشم، كه فعل خاص مر وى را طلب ظفر است، و حصول ظفر است. و همچنين قوت شهوت و تخيل و فكر، هر يكى را چيزى هست كه موافق او آن است، و آنچه مقابل آن چيز است، به قياس با وى، رنج و ألم است؛ چون مغلوب بودن مر قوت خشم را.

و اگر نه سخن در اين باب درازاى داشتى، بيان كردمى. و آنچه اينجا به سبيل اجمال بيان مى‌كنيم آن است كه: هر قوت درّاكه كه غرض از بودن وى فعلى خاص است، يا چيزى كه نه فعل بود، آن چيز كه وى را بدان غرض رساند، وى را موافق و ملايم باشد، و به قياس با وى لذت بود.

مثلا مر قوت چشيدن را شيرينى، و قوت شنوايى را آواز معتدل در ثقل و خفّت بايد، تا وى را از حد بيرون تفرقه نكند، و نيز از حد بيرون جمع نكند. و همچنين قوت بسودن را بساييدن‌