چيزهاى نرم به اعتدال، هم از جهت آن علت كه گفتيم.

و سبب در اين آن است كه: مقصود از «جواهر» اين قوّتها، آن فعل است كه خاص است به وى. و فعل اين قوّتها كه برشمرديم جز در موضوعى خارج نتواند بود كه، تا بدان موضوع نرسد آن فعل نكند. و چون به وى رسد، و موذى نبود، لذيذ و موافق باشد.

اما لذت حقيقى حسى، آن است كه: قوت حسى چيزى منافى موذى را دريابد، و بعد از آن زايل شود؛ و قوّت دريابد بازگشتن خويش را به حال طبيعى.

چنانكه جوع و عطش، كه منافى است، و چون طعام بخورد، باز به حالت طبيعى آيد.

دريافت آن حال ملذّ است.

و لذت جماع نزديك است به لذت خارش، زيرا كه گذر آب پشت بر عضوى است غدوى كه گوشت وى سست است، و به قوّت بر وى نمى‌گذرد، گوئيا پوست از وى باز مى‌كند، و آن حالت مانند سوختن و دردى است مر آن عضو را. اما زود منقطع مى‌شود، و پوست از اندام فراهم آيد، و باز به حال خويش باز آيد به رطوبت آن آب كه بر وى رفته است، بى‌فصلى دراز.

و قوت حسّى، آن باز آمدن به حال خويش، و زايل شدن منافى را دريابد؛ وى را موافق آيد، پس لذيذ بود.

و اين مانند رطوبتى باشد چرب و لزج‌ [1] كه بر ظاهر جراحتى برود كه نزديك بود به به شدن، و پوست رويانيدن، و هنوز به نشده باشد. مردم از اين معنى حالتى دريابد نزديك به لذت جماع.

و ديگر آن كه: قوت وهمى حيوانى- كه وى سبب رغبت است به جماع- به آن حالت منضم مى‌شود، لذت بيش بود.

از اين جهت است كه كسى كه [محبّ‌] [2] باشد در لذت جماع؛ او اختيار جماع با آن كس كند كه وى را انس با وى بيش از آن بود كه با ديگران بود.

اگر با كسى خلوت كند كه وى از وى ملول بود، از او نفرت گيرد و وى را ناخوش آيد، با آنكه لذت جماع در هر دو يكسان بود.

و روا باشد كه آن كس كه از او ملول بود، در او معانى و اسبابى بود كه اكنون سبب زيادتى لذت باشد.

[1] . چون لزج. (د)

[2] . محب: كسى كه دوست مى‌دارد، و برمى‌گزيند، و مى‌پسندد. اما در متن فارسى «مخنث» آمده، و عبارت نسخه‌هاى چاپى و خطى عربى چنين است: «و لهذا محب لذة الجماع، يختار الجماع فى وقت مع من أنسه بها اكثر، و يكون لو خلا بمملول عنها عافها و كرهها. و نفس اللذة الجماعية متساوية فيهما. و ربما كان المملول عنها أشد تهيؤ للمعانى و اسباب زيادة اللذة». (اضحويه، چاپ قاهره، ص 114)