وَضَاقَتْ عَلَيْكُمْ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُم مُدْبِرِينَ* ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى‌ رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَذلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ‌ [1].

«خداوند شما را در جاهاى زيادى يارى كرد (و بر دشمن پيروز شديد) و در روز حنين (نيز يارى نمود)؛ در آن هنگام كه فزونى جمعيت‌تان شما را مغرور ساخت، ولى (اين فزونى جمعيت‌) هيچ به دردتان نخورد و زمين با همه وسعتش بر شما تنگ شد؛ سپس پشت (به دشمن) كرده، فرار نموديد. سپس خداوند سكينه (و آرامش) خود را بر پيامبرش و بر مؤمنان نازل كرد و لشكرهايى فرستاد كه شما نمى‌ديديد و كافران را مجازات كرد و اين است جزاى كافران‌!»

پ- از اينجاست كه درمى‌يابيم صبر از آثار و نشانه‌هاى توكّل بر خداوند است. خداوند مى‌فرمايد:

وَمَا لَنَا أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى‌ مَا آذَيْتُمُونَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ‌ [2].

«چرا به خداى توكّل نكنيم و حال آنكه او راه ما را به ما بنمود؟ و ما بر آزارى كه به ما مى‌رسانيد صبر خواهيم كرد و توكّل كنندگان بر خدا توكّل كنند.»

ت- صبر، بُعدى از ابعاد توكّل بر خداوند است، زيرا كسى كه بر خدا توكّل كند بر هر آزار و اذيّتى كه در راه خدا بر او تحميل شود شكيب مى‌ورزد. خداوند مى‌فرمايد:

وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا مَاآتَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَيُؤْتِينَا اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَرَسُولُهُ إِنَّا إِلَى اللَّهِ رَاغِبُونَ‌ [3].

«چه مى‌شود اگر به آنچه خدا و پيامبرش به آنان عطا مى‌كند خشنود باشند و بگويند: خدا ما را بس است و خدا و پيامبرش ما را از فضل خويش بى‌نصيب نخواهند گذاشت و ما به خدا رغبت مى‌ورزيم.»

ث- خداوند مى‌فرمايد:

... نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ* الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَلَى‌ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ‌ [4].