از اينجا اوّلًا استفاده مى‌شود كه اين بهشت، بهشت آخرت نبوده است؛ در بهشت آخرت نبايد شيطان وارد شود و گرنه آن‌جا، پدر آدم درمى‌آيد! ما تمام انتظارمان اين است كه ديگر در بهشت، شيطان نباشد؛ اگر به بهشتِ آخرت، شيطان داخل شود، واويلاست! اصلًا بهشت آخرت، نشأت گرفته و ساخته شده از اعمال و كردار و رفتار انسان است و هنوز انسان نرفته، آن‌جا بهشتى نيست؛ اين بهشت، هرچه بوده، بهشتِ دنيا بوده است.

مطلب ديگر اين كه حال، به هر اندازه آدم و حوّا از فرمان خدا پيروى كرده باشند و نهيى كه در آيه آمده ارشادى باشد يا مولوى، تنزيهى باشد يا تشريعى، الزام‌آور باشد يا نباشد- هرچه باشد- آدم از بهشت بيرون آمد. هر توجيهى كه بكنيد، فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا؛ [1] لخت و مادرزاد، بدى‌هايشان ظاهر شد.

/ ب‌

انجير خدمتكار!

استفاده‌ى دوّمى كه از اين جا مى‌كنيم، اين است كه انسان اگر فرمان خدا را نبرد، از فرمان خدا اطاعت نكند، آبرويش مى‌رود؛ بدى‌هايش ظاهر مى‌شود.

امّا، در نهايت، درخت انجير، برگ‌هايش را ريخت و آن‌ها خود را با برگ‌هايش مى‌پوشاندند. محمد عبده، در تفسير «المنار» [2] مى‌گويد:

اين كه خداوند به انجير سوگند ياد نموده است‌ [3]، براى اين است كه عيب آدم را پوشاند! اين تفسير و توضيح، خيلى لطيف است. در توضيح‌ «وَالتّينِ وَ الزَّيْتُونِ» [4] مى‌گويد: اين درخت انجير، به بشر خدمت كرد و عيب بابايش راپوشاند برگ‌ها را ريخت و آدم و حوّا خودشان را پوشاندند.

حالْ اين چند جمله‌اى كه حضرت آيت‌اللَّه آقاى مدرّسى بزرگوار