توجّه كنيد. عدّه‌ى زيادى-/ انبوهْ‌انبوه بشر-/ به وسيله‌ى همين شيطان گمراه شدند و بعد از گمراهى هم به آنجا رفتند كه بايد بروند؛ آيا انديشه نكرديد؟! يعنى همين براى بشر كافى است. براى آنكه شيطان را بشناسيد، كافى است از عقل خود بهره بگيريد و از سرنوشت كسانى كه دنباله‌رو شيطان بودند، گمراه شدند و بعد هم گمراهى‌شان به عذاب منتهى شد، عبرت بگيرد.

اگر ما بتوانيم از عقل خود بهره بگيريم و/ ب‌از سابقه و عملكرد همين بشر گمراه/ و آينده‌ى او-/ آن طور كه از آيه‌ى بعد معلوم مى‌شود-/ عبرت بگيريم، براى ما تا اندازه‌اى شيطان آشكار مى‌شود.

وقتى معلوم شود كه پيروان شيطان به چه سرنوشت دردآور و ننگ‌آورى مبتلا مى‌شوند، و در دنيا هم مبتلا به روزگار سياهى هستند، اين شناخت از پيروان شيطان، راهى است براى آن كه خود شيطان را به خوبى بشناسيم.

يكى از حاضران: اين فتح‌بابى كه فرمودند، بسيارى از روايات را توجيه و تفسير مى‌كند. بعضى ها روايات وجود «عالم الَست» را رد مى‌كنند و مى‌گويند چگونه بر آن چيزى كه به خاطر نداريم، پايبند باشيم. به اين روايات خيلى اشكال وارد كرده‌اند؛ امّا طريقى كه شما فرموديد، طريق خوبى است. و آن اين كه بگوييم ما از راه‌هايى پى مى‌بريم كه يك عهدى بوده و نشانه‌هايى دارد.

آيت اللّه العظمى مدرّسى: چه اشكال دارد كه عهد باشد، و اين نشانه‌هاى عهد هم باشد؟

امّا بحث بنده اين است كه محور شيطان‌شناسى چيست؟ احتمالًا آيه‌ى‌ أَفَلَمْ تَكُونوا تَعْقِلُونَ‌ به يكى از محورهاى شيطان‌شناسى اشاره مى‌كند كه اگر انسان از عقل خود بهره گيرد و از سرنوشت كسانى كه از شيطان پيروى كردند و به عذاب‌هاى دنيا و آخرت دچار شدند، عبرت گيرد، به دشمن آشكار