شيئ واحد جوهرا و عرضا او علما و معلوما او كلّيّا و جزئيّا.

ترجمه: عدّه‌اى از متكلّمين بجهت استخلاص از اين اشكال و نظائر آن وجود

ذهنى را اساسا منكر شده حتّى بنحو شبح نيز آنرا تصديق نكرده‌اند بلكه علم‌

بشيئ را صرف اضافه دانسته‌اند.

مصنّف گويد:

علم بمعدوم و نيز علم نفس به ذاتش اين انكار را از متكلّمين باطل‌

مى‌نمايد.

و سپس مى‌فرمايد:

برخى از ارباب اصطلاح كه مقصود قوشجى باشد گفته است:

قيام موجود به ذهن از حصولش در آن متمايز و متفارق است و نبايد ايندو

را با يكديگر متّحد دانست و در توضيح اين مقاله چنين آورده:

وقتى جوهر را تصوّر مى‌كنيم در ذهن ما دو امر تحقّق مى‌يابد:

الفماهيّت شيئ متصوّر كه موجود ذهنى است و آن امر معلوم و كلّى و

جوهر است و قيامش به ذهن نبوده و اينطور نيست كه ناعت و صفت براى ذهن‌

باشد بلكه حصولش در ذهن همچون حصول شيئ در زمان و مكان است فلذا

همانطوريكه حصول شيئ در زمان و مكان موجب اتّصاف زمان و مكان نيست در

اينجا نيز چنين مى‌باشد.

ب: موجود خارجى و علم و جزئى و عرضى كه قائم به ذهن بوده و

موجب اتّصاف ذهن بآن بوده و از كيفيّات نفسانى محسوب مى‌شود.

و با اين تفصيل ديگر اشكالى به وجود ذهنى وارد نمى‌شود و ورود

اشكال تنها بخاطر اينجهت است كه شيئ واحد چطور ممكنست جوهر و عرض‌

يا علم و معلوم يا كلّى و جزئى باشد و با تقريرى كه نموديم واضح و روشن شد كه‌

از ثبوت وجود ذهنى اين محاذير و اشكالات پيش نمى‌آيد تا منشاء براى انكار آن‌

شود.

تمام شد كلام فاضل قوشجى.