جبريّه به آن، تمسّك كرديم.

دليل سوّم جبريّه:

ادلّه و شبهات قبلى آنها به طور صريح، مخالف با وجدان و بداهت عقل بود لذا در دليل سوّم تنزّل نموده و تا حدّى مخالفت با وجدان را كنار نهاده و گفته‌اند كه:

از شما مى‌پذيريم كه حركت يد فاعل مختار، مستند به اراده هست و نمى‌توان وجدان را كنار گذاشت بلكه بين آن دو حركت، كمال تخالف و تغاير هست لكن سؤال ما از شما اين است كه:

- دليل سوّم جبريّه- انسان و فاعل مختار، اراده مى‌كند حركت يد، محقّق مى‌شود امّا شما بگوئيد منشأ آن اراده چيست؟

اراده كه يك امر حادث نفسانى مسبوق به عدم بوده از كجا ناشى شده؟

اگر بگوئيد آن اراده، مستند به اراده ديگرى بوده، نقل كلام در اراده دوّم مى‌كنيم كه از كجا پيدا شده، خودبه‌خود كه تحقّق پيدا نمى‌كند اگر اراده سوّمى را مطرح كنيد مجدّدا نقل كلام در آن اراده كرده و مى‌گوئيم منشأ اراده سوّم چه بوده الى أن يتسلسل و تسلسل محال و يا لا اقل بطلانش مسلم است.

راه حل چيست؟

مى‌گويند فقط براى شما يكى از اين دو راه باقى مانده است:

الف: اراده شما كه به حركت يد، تعلّق گرفته، نفس آن اراده، غير اختيارى است يعنى ابتداء يك امر اضطرارى به نام اراده، تحقّق پيدا مى‌كند و به دنبالش هم مراد، محقّق مى‌شود مانند حركت دست مرتعش كه غير ارادى است و نتيجه‌اش اين است كه اگر اراده، اضطرارى شد، ديگر فرقى نمى‌كند كه شما «فعل» را غير اختيارى بدانيد يا «اراده» را كه منشأ فعل است زيرا بالاخره آن عمل خارجى ذاتا يك امر اضطرارى مى‌شود.

ب: اراده من و شما داراى علل و ريشه‌هائى است وقتى ما آن علل را ملاحظه كنيم‌