به اراده ازليّه حق تعالى منتهى مى‌شود يعنى منشأ اصلى اراده انسان، همان اراده حق تعالى است بنابراين اگر منشأ اصلى، اراده ازليّه باشد واضح است كه چنانچه ارادة اللّه متعلّق به اراده ما بشود امكان تخلّف ندارد و نتيجه‌اش اين مى‌شود كه اراده ما اضطرارى است و به اختيار خودمان نيست و قائل به جبر مى‌گويد شما هريك از دو شق مذكور را انتخاب كنيد براى ما نتيجه‌بخش و مفيد است. و شايد بهترين دليل جبريّه همين دليل سوّم باشد.

پاسخ‌هائى نسبت به دليل يا شبهه سوّم داده شده كه بعضى از آنها اصلا قابل قبول نيست كه اينك به توضيح آن پاسخ‌ها خواهيم پرداخت و در پايان، جواب قابل قبول را بيان مى‌كنيم.

جواب اوّل: به جبريّه پاسخ داده شده كه وقتى شما مى‌خواهيد عمل خارجى و آن حركتى كه از فاعل مختار صادر شده، متّصف به اختياريّت كنيد مى‌گوئيد: لانّه مسبوق بالارادة زيرا فرق آن حركت با حركت يد مرتعش اين است كه حركت دست مرتعش، مسبوق به اراده نيست امّا ديگرى با تأثير اراده بوجود آمده پس:

«الحركة الاختيارية، اختيارية لانها مسبوقة بالارادة و الاختيار». سپس كه به نفس «اراده» توجّه مى‌كنيم شما نمى‌توانيد بگوئيد اختياريّت اراده و اراديّت اراده به چيست بلكه اختياريّت اراده به خودش هست و منشأ اين است كه فعل خارجى، اتّصاف به اختياريّت داشته باشد امّا براى اينكه خودش متّصف به اختيار شود نيازى به علّت ندارد: پس اختياريّت عمل خارجى به‌سبب مسبوقيّت به اراده هست امّا اختياريّت اراده، مربوط و به ذات و نفس اراده هست كه براى آن مثال‌هاى عرفى و غير عرفى وجود دارد مانند:

الف: شما مى‌گوئيد «تحقّق الماهيّة انّما هو بالوجود» بنابراين، ثبوت و تحقّق ماهيّت به وجود است امّا تحقّق نفس وجود به چيست؟

وجود ذاتا محقّق است و اصالت براى خود وجود است و تحقّق وجود، ارتباط به‌