محصّل كلام مفوّضه‌

مفوّضه در نقطه مقابل جبريّه قرار داشته و گفته‌اند: بين موجودات و «آثار و خواصّشان» نه تنها ارتباط و «تأثير و تأثّر» هست و نه تنها بين هر علّت و معلولى سنخيّت برقرار است بلكه بالاتر، موجودات در تأثير، استقلال دارند يعنى خواص، آثار و تأثير و تأثّر آنها به جاى خود محفوظ است و درعين‌حال در تأثير «مستقل» هستند و هيچ موجود ديگرى- و لو خداوند متعال- در آثار مذكور، كمترين نقش و دخالتى ندارد.

آنها گفته‌اند خداوند متعال در مقام خلقت، جهان هستى را ايجاد و لباس وجود بر تنش نموده امّا مراحل بعدش مربوط به موجودات هست و از باب تشبيه و تنظير افزوده‌اند كه:

ارتباط و نسبت جهان هستى با پروردگار متعال كانّ مانند ارتباط «بنا و ساختمان» با سازنده و بنّا هست.

سازنده يك ساختمان، عمارتى را با نقشه‌اى معيّن احداث مى‌كند ولى آن ساختمان بعد از وجود و حدوث از بنّا مستقل است و نيازى به سازنده و معمار خويش ندارد مثلا ساليان قبل، معمارى بنائى را ساخته و سپس فوت نموده امّا آن ساختمان بر استوانه‌هاى خود باقى است آنها گفته‌اند كه ارتباط جهان با خالق متعال هم بيش از اين نيست كه در حدوث عالم مدخليّت و تأثير داشته امّا در بقاء، تأثير، تأثّر، خواص و آثارش هيچ‌گونه ارتباطى به بارى تعالى ندارد.

نتيجه: جبريّون، تأثير و تأثّر را منكر بودند و مفوّضه در مقابل آنها و پا فراتر نهاده و به اصل تأثير و تأثّر موجودات قائل شده و گفته‌اند موجودات «استقلال» در تأثير دارند.

يادآورى: چون كلام مفوّضه، مختصر و جوابشان واضح و روشن هست لذا ابتداء پاسخ خود را نسبت به عقيده مفوّضه بيان نموده و سپس به ذكر ادلّه و جواب به جبريّون مى‌پردازيم.