در منطق به اشكال اربعه برخورد نموده‌ايد، شكل اوّل بديهى الانتاج است- العالم متغيّر و كلّ متغيّر حادث فالعالم حادث-

آنها گفته‌اند علم شما بر حدوث عالم، اثر صغرا و كبرا نيست و آن دو، اثر و خاصيّتى ندارند بلكه علم شما به نتيجه قضيّه، مربوط به عادت خداوند هست كه عادة اللّه بر اين جارى شده كه شما در دنبال تشكيل قضيّه، علم به نتيجه پيدا كنيد و اساس و ريشه علم مذكور، بناء و عادة اللّه است و الا شكل اوّل، اثرى ندارد.

جبريّون وقتى وارد بحث از افعال اختيارى شده، گفته‌اند:

شما خيال مى‌كنيد كه خودتان اراده كرده و در دنبال اراده، مرادتان تحقّق پيدا مى‌كند مثلا شما كه اراده خروج از منزل مى‌كنيد و سپس از خانه خارج مى‌شويد، خيال مى‌كنيد كه بين اراده و مرادتان ارتباط، تأثير و تأثّرى هست و بلكه بالاتر شما خيال مى‌كنيد كه خودتان اراده را ايجاد كرده‌ايد به عقيده آنها تمام اين مطالب، تخيّلات است و گفته‌اند:

خداوند متعال مستقيما ايجاد اراده مى‌كند و در دنبال اراده- بدون اينكه بين اراده و مراد، ارتباطى باشد- خودش مراد را ايجاد مى‌كند و لباس وجود به آن مى‌پوشاند بنابراين نه ارتباطى بين اراده و مراد هست نه ارتباطى بين انسان و اصل اراده، تحقّق دارد. پس اين مطلب، يك قاعده كلّى و در تمام موجودات، اعمّ از انسان، حيوان، گياه و جماد مى‌باشد- و حتّى در تشكيل قضايا و نتايج حاصله از آنها جارى هست-

خلاصه: بين موجودات و آثار و خواصّشان هيچ‌گونه ارتباط و تأثير و تأثّرى نيست و اصلا نبايد كلمه آثار و خواص را به كار برد چون لفظ «آثار» دلالت بر ارتباط، سنخيّت و تأثير و تأثّر دارد.

تذكّر: قبل از بيان پاسخ به جبريّه، محصّل كلام مفوّضه را هم بيان مى‌كنيم تا شايد بهتر بتوان آن دو قول را نقد و بررسى نمود.