و المبدأ يكون بشرط لا، أي يكون مفهوم المشتقّ غير آب عن الحمل، و مفهوم المبدأ يكون آبيّا عنه(1).

(1)- آيا بين ضارب و ضربى كه مبدأ مشتق است مفهوما تفاوتى وجود دارد؟

آرى! مشتق، داراى معنا و مفهومى است كه قابل حمل بر ذات و جرى بر ذات هست و مى‌توان قضيّه حمليّه تشكيل داد و گفت «زيد ضارب»- بزودى در امر سوّم، ملاك قضيّه حمليه را بيان خواهيم كرد- و ملاك حمل، اين است كه موضوع و محمول با يكديگر اتّحاد دارند و مى‌توان محمول را بر موضوع منطبق نمود به‌خلاف مبدأ مشتق- كه عبارت است از ضرب و كتابت و امثال آنكه- قابليّت حمل بر ذات را ندارد و نمى‌توان قضيّه حمليه‌اى تشكيل داد كه محمولش عبارت از مبدأ و موضوعش ذات باشد مثلا نمى‌توان گفت «زيد ضرب» قضيّه مذكور به نحو «حقيقت» صحيح نيست و اگر گاهى مى‌گويند «زيد عدل» از باب مسامحه و مجاز است و الا عدل و عدالت را نمى‌توان بر زيد حمل نمود چون آن دو مفهومشان متغاير است زيرا زيد يك موجود انسانى خارجى است امّا عدالت يك فضيلت اخلاقى و نفسانى است و نمى‌شود زيد با عدل، اتّحاد پيدا كند پس فرق عادل و عدل اين است كه: عادل بمفهومه و معناه قابل حمل بر ذات هست به لحاظ اينكه عادل از تلبّس ذات به عدالت انتزاع شده و در انتزاع «عادل» نه تنها عدالت را ملاحظه كرديم بلكه اتّصاف و تلبّس ذات به عدالت هم ملاحظه شده لذا يك وصف انتزاعى براى خود ذات است- به اعتبار تلبّس به مبدأ-.