و علائم مخصوص شناخته گردد. و همچنين خواص و مميزات و عيوب و قيمت
آنها دانسته شود.»
در اين علم كتاب و رساله بسيارى در تازى و فارسى تأليف و تصنيف شده
كه بعضى از آنها در نهايت شهرت است.
ابن النديم در كتاب الفهرست نام كتاب چندى كه بزبان تازى در فنون
جواهرشناسى و كانشناسى و صيدنه و عطر و سموم ساخته شده ياد كرده كه از جمله
آنهاست «كتاب الجواهر و اصنافه» از محمد بن شاذان جوهرى. و
كتاب احجار جابر بن حيان و كتاب حجر و كتاب صيدنه محمد بن زكرياء رازى و رساله در
اقسام گوهرهاى قيمتى كندى و كتاب سموم عيسى بن على بغدادى متوفى 358 طبيب متوكل
خليفه عباسى.
و حاجى خليفه نيز در كتاب كشف الظنون چندين كتاب ديگر كه در اين فن
ساخته شده ياد كرده است كه مهمتر و پرارزشتر از همه كتاب «الجماهر فى الجواهر» ابو ريحان بيرونى بتازى و رساله «تنسوخنامه ايلخانى» بفارسى است.
رساله تنسوخنامه يكى از آثار مهم و پرارزشى است كه در شناخت گوهرها و
دانستن منافع سنگها و معرفت فلزات و اطايب و نفايس و غرايب ساخته شده و در ميان
كتابهائى كه بفارسى در اين فن تأليف شده هيچ كتابى جامع مزايا و خصوصياتى كه در
اين كتابست نيست.
اين كتاب با آنكه بس مختصر است پس از كتاب الجماهر بيرونى معتبرترين
سند علمى و فنى است و گرانبهاترين گنجينه لغات و اصطلاحات و تعبيرات كهنه و اصيل
فارسى است.
شيوه تعبيرات و رسائى الفاظ و پختگى عبارات و خالى بودن از الفاظ و
معانى نادرست از خصايص و مزاياى اين كتابست كه در كتب ديگرى كه بفارسى در اين فن
ساخته شده نمىتوان يافت.
در نسبت اين كتاب به خواجه طوسى ظاهرا جاى شك و ترديد نيست،