اعتراض فخر رازى بر بو على در «ممتنع بودن اجتماع ميل دورى و مستقيم» در جسم واحد و جواب خواجه به آن.

به اعتقاد بو على حركت، ناشى از «ميل»[1] است افلاك كه داراى حركت دورى‌اند در آنها «ميل دورى» است و استدلال مى‌كند كه با وجود «ميل دورى» وجود «ميل مستقيم» در افلاك محال است.

فخر رازى بر دليل بو على خرده مى‌گيرد و خواجه جواب مى‌دهد. پس از ذكر كلام بو على به بيان اختلاف خواجه و فخر رازى مى‌پردازيم.

بو على در «اشارات» در بيان ممتنع بودن اجتماع ميل دورى و مستقيم در جسم واحد مى‌گويد:

«جسم بسيط واحد نظير فلك كه در آن طبيعت- صورت نوعيّه- واحدى است، چون داراى حركت دورى است، كاشف از وجود «ميل دورى» در آن است، در طبيعت واحد بيش از ميل واحد ممكن نيست، ازاين‌رو، وجود ميل مستقيم در آن محال خواهد بود، چون اقتضاى «ميل مستقيم» توجّه بسوى جهت خاصّى است و اقتضاى «ميل دورى» انصراف از آن جهت است.

ممكن نيست جسم واحد در زمان واحد، هم توجّه بسوى جهت خاصّى داشته باشد، و هم انصراف از آن حاصل نمايد. بنابراين اجتماع ميل دورى و مستقيم، در فلك محال خواهد بود»[2].

فخر رازى بيان بو على را در امتناع اجتماع ميل دورى و مستقيم كافى نمى‌داند و مى‌گويد ممكن است در جسم واحد، هم اقتضاى ميل دورى باشد و هم ميل مستقيم به اين بيان:

«طبيعت فلك در صورت حصول در مكان طبيعى خود، اقتضاى ميل دورى مى‌نمايد و در خارج از مكان طبيعى، اقتضاى آن ميل مستقيم مى‌باشد نظير آنچه حكما در مورد عناصر گفته‌اند كه:

هريك از عناصر- خاك، آب، هوا، آتش- اگر در مكان طبيعى خود باشند، اقتضاى طبيعت آن، سكون است و اگر در خارج مكان طبيعى باشد اقتضاى آن، حركت است. تا اين احتمال ابطال نگردد استدلال بو على در بيان امتناع اجتماع ميل مستقيم و مستدير در فلك، اثبات‌

[1] ميل- در قبال جذب- كيفيّتى است كه جسم بواسطه آن دفع‌كننده چيزى است كه مانع حركت جسم است بسوى جهتى از جهات، كه متكلّمين آن را «اعتماد الميل» مى‌گويند- ضياء الدّين درّى- اصطلاحات فلسفه- چاپخانه سعدى- انتشارات خيام- تهران 1330- صفحه 135

[2].... الجسم الّذى فى طباعه ميل مستدير يستحيل أن يكون فى طباعه ميل مستقيم لأنّ الطّبيعة الواحدة، لا يقتضى توجّها الى شى‌ء و صرفا منه .... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه بر اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 2- صفحه 237.