مسئله چهارم اختلاف خواجه و فخر رازى، در احتياج به ذكر رابطه در قضيّه‌اى كه محمول آن مشتقّ باشد:

در قضيّه‌اى كه محمول آن مشتقّ است فخر رازى ذكر رابطه را لازم نمى‌داند و خواجه لازم مى‌داند اين نزاع را كه در شرح فقره‌اى از كلام بو على آمده، ابتدا كلام بو على و سپس با آوردن كلام فخر رازى و خواجه بيان مى‌كنيم:

بو على در منطق اشارات درباره قضيّه مى‌گويد:

«قضيّه حمليه محتاج بوجود رابطه است تا موضوع و محمول را بهم مرتبط و مجتمع نمايد، در قضيه‌اى كه مطابقت لفظ و معنى آن منظور باشد وجود لفظ سوّمى لازم است كه بر رابطه، دلالت نمايد در بعضى از زبانها نظير زبان عربى لفظ دالّ بر رابطه گاه حذف مى‌گردد، مانند: «زيد كاتب» كه در حقيقت بايد چنين باشد: «زيد هو كاتب» و در بعضى از زبانها، مانند زبان فارسى حذف لفظ رابطه ممكن نيست مانند: «زيد دبير است» كه لفظ «است» را رابطه مى‌نامند»[1].

فخر رازى اعتراض خود را بر اين كلام بو على چنين عنوان مى‌كند:

«آنچه بو على مى‌گويد كه صحيح آن است گفته شود «زيد هو كاتب» يعنى ضمير «هو» كه رابطه است ذكر گردد، درست نيست چون «كاتب» كه محمول است اسم مشتقّ است در موردى كه فعل يا اسم مشتقّ محمول واقع گردند، خودبخود بر نسبت دلالت مى‌نمايند، ازاين‌رو، به لفظ ديگرى كه بر نسبت و رابطه دلالت كند نيازى نمى‌باشد»[2].

خواجه در جواب اين اعتراض مى‌گويد:

«اين سخن كه: هر مشتقّى خودبخود متضمّن معنى نسبت است، درست نيست گرچه فعل- بذاته- خودبخود بفاعل خود نسبت دارد ليكن نه بر اسم مقدّم بر خود چون در عربى اسم مقدّم‌

[1].... أذا توخّى أن يطابق اللّفظ المعنى بعدده، استحقّ هذا الثالث لفظا ثالثا يدلّ عليه و قد يحذف ذلك فى لغات ... كقولنا: زيد كاتب و حقّه أن يقال: زيد هو كاتب و قد لا يمكن حذفه فى بعض اللّغات كما فى الفارسية الأصليّة «است» فى قولنا: زيد دبير است، و هذه اللّفظة تسمّى رابطه ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه بر اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 1- صفحه 125.

[2]... أن قول الشيخ: يقال زيد كاتب، حقّه أن يقال: هو كاتب، فيه نظر لأنّ من الأسامى المشتقّه ... هذه القضيّه ثنائيّة لم يذكر فيها الرّابطه استغناء لأنّ محمولها كلمة او اسم مشتقّ يتضمّن النّسبة المذكورة على حسب اللّغة ...

فخر رازى- شرح منطق اشارات- نسخه خطّى دانشكده الهيات تهران- ش 38- ج صفحه 66