اعتراض فخر رازى بر قول بو على بصحّت عقاب در عين اعتقاد او بدخول شرّ در «قدر» و جواب خواجه به آن‌

بو على شرور جهان مادّى را داخل در قضا و قدر مى‌داند با اين وصف براى اعمال شرّ مانند قتل، سرقت، ايذاء و افتراء و ... معتقد بعقاب و كيفر است و بر اين اعتقاد خود تعليلى مى‌آورد فخر رازى بر آن تعليل اعتراضى وارد مى‌كند و خواجه به آن جواب مى‌دهد و ما پس از نقل كلام بو على به بيان اعتراض فخر رازى و پاسخ خواجه مى‌پردازيم.

بو على در «اشارات» مى‌گويد:

«آفريده‌ها يا خير محض‌اند مانند عقول و افلاك و يا خير آنها غالب بر شرّ آنها است مانند موجودات مادّى چون خدا كه فاعل «بالعنايه» است عالم را پس از علم بنظام احسن ايجاد كرده است. موجودى كه خير آن غالب باشد موافق با عنايت حق و نظام احسن است ازاين‌رو شرور قليل بالعرض داخل در عنايت حق تعالى است پس شرور اين عالم بر «قدر» الهى است ليكن بالعرض‌[1]. سپس كلام خود را چنين ادامه مى‌دهد:

«اگر بپرسند وجود شرّ كه بتقدير الهى است پس عقاب و مؤاخذه- اخروى- براى چيست؟ جواب آن است كه عقاب خاطى نظير بيمارى ناشى از پرخورى است و از اين‌گونه لوازم گزيرى نيست زيرا همانگونه كه ملكات پست ناشى از معاصى‌اند و «بالعرض» داخل در «قدر» اند و از آن چاره‌اى نيست از كيفر هم چاره‌اى نخواهد بود ملكات پست كه از لوازم معاصى‌اند كيفر نيز از لوازم آن ملكات پست مى‌باشد ولى كيفر و عقابى كه مبدأ آن خارج از نفس خاطى است مانند اجراى حدود، اينگونه عقاب، سمعى و بگفته شرع است با اين وصف از حكمت بيرون نيست چون «تخويف» از كيفر كه سبب منع مردم از ارتكاب فعل زشت است بر خدا واجب است و تصديق به آن «تخويف» از راه مجازات خاطى كه تأكيد همان تخويف است نيز بر خدا لازم مى‌باشد چون در اصلاح حال اكثر افراد مفيد واقع مى‌گردد هرچند كه نسبت بحال شخص بزهكار زيانبخش باشد همانند قطع عضو فاسد كه بسلامت نگهداشتن ساير اعضاء بدن مفيد مى‌باشد»[2].

[1] رجوع شود به متن اشارات از شرح اشارات خواجه جزء ثالث صفحه 318.

[2] لعلّك تقول ايضا: فأن كان القدر فلم العقاب؟ فتأمّل جوابه: أنّ العقاب للنّفس على خطئيتها كما ستعلم هو كالمرض للبدن على فهمه فهو لازم من لوازم ما ساق اليه الأحوال الماضية الّتى لم يكن من وقوعها بدّ و لا من وقوع ما يتبعها و أمّا العقاب الذى يكون على جهة اخرى من مبدأ له من خارج فحديث اخرى ثمّ أذا سلّم معاقب من خارج فأنّ ذلك ايضا يكون حسنا لأنّه قد كان يجب أن يكون التخويف موجودا- دنباله پاورقى در صفحه بعد