خورشيد كه علم به آثار خود ندارند فاعل آن آثار نباشند، در صورتى كه چنين نيست، ايجاد بدون علم دليل اثبات عالم بودن خدا را ابطال نمى‌كند. آنكس كه اثبات علم براى خدا مى‌كند استدلالش مبنى بر اين نيست كه خدا ايجادكننده است بلكه مبنى بر آن است كه فعل او داراى مصلحت و حكمت است»[1].

فخر رازى دليل ديگر خود را مبنى بر اينكه آدمى فاعل به اختيار نيست چنين بيان مى‌كند:

«چنانچه فرض كنيم خدا تحريك جسمى را اراده نمايد و آدمى تسكين آن جسم را اگر اراده هيچكدام انجام نگردد محال است چون انجام نشدن اراده هريك بجهت انجام يافتن اراده ديگرى خواهد بود و از اينكه هردو انجام نيافته‌اند ملازم با انجام هردو اراده خواهد بود كه محال است و اگر اراده يكى- خدا يا آدمى- انجام گيرد- چون آن دو اراده متساوى در تأثيرند- بايد بلحاظ مرجّحى باشد پس بدون وجود مرجّح هيچيك از آن دو را تقدّمى در تأثير نخواهد بود پس نتيجه مى‌گيريم كه فعل آدمى معلول مؤثر ديگرى خواهد بود، نه معلول اراده او»[2].

خواجه طوسى به اين بيان فخر رازى كه اگر فعل انسان به اختيار باشد موجب امر محال خواهد شد چنين جواب مى‌گويد: «چنانچه خدا تحريك جسمى را اراده نموده باشد و انسان تسكين آن را مسلّما تحريك واقع خواهد شد چون قدرت اراده حق تعالى قوى‌تر است، و حكم بتساوى قدرتها درست نيست. قدرتى كه مسافتى را در مدّتى طى مى‌كند، قدرت ديگرى گاه چند برابر آن مدّت همان مسافت را خواهد پيمود. گاه «قوى» مانع فعل ضعيف مى‌گردد ليكن عكس آن صحيح نيست»[3].

[1].... نفس الأيجاد لا يقتضى علم الموجد بالموجد و ألّا لكان له أن يدفع قول القايلين بأنّ النّار محرقة و الشّمس مضيئة بعد علمها بأثرهما و تجويز الأيجاد من غير العلم لا يبطل عالميّة اللّه تعالى ... خواجه نصير طوسى- تلخيص المحصّل- حاشيه محصّل- انتشارات حسينيّه- مصر 1323 ه- صفحه 141.

[2] اذا اراد العبد تسكين الجسم و اراد اللّه تعالى تحريكه فأن وقعا معا فهو محال ... و أن يقع احدهما دون الأخر و هو باطل لأن القدرتين متساويتان فى الأستقلال بالتّأثير ... فأذا القدرتان بالنّسبة الى اقتضاء وجود هذا المقدور على السويّة و أنّما التّفاوت فى امور آخر ... و اذا كان كذلك امتنع الترجيح ... فخر رازى- محصل- صفحه 141.

[3] اقول ... وقع التحريك و ذلك لأنّ القدرتين ليسا بمتساويين فى الأستقلال بالتّأثير بل هما متفاوتان فى القوّة و الضّعف و لذلك تقدر قدرة على حركة مسافة فى مدّة لا يقدر غيرها على مثل تلك الحركة فى اضعاف تلك المدّة ... و ايضا الضعيف ربّما يقدر على فعل بالأستقلال يقدر عليه القوّى و القوّى يقدر على منعه من ذلك الفعل و هو لا يقدر على منع القوّى ... خواجه نصير طوسى- تلخيص المحصّل (حاشيه محصّل)- انتشارات حسينيّه- مصر 1323 ه- صفحه 141.