اعتراض فخر رازى بر بو على در عدم جواز علم حق تعالى بجزئيات بر وجه جزئى و جواب خواجه به آن‌

بو على را كلامى است مبنى بر اينكه علم حق تعالى بجزئيات بر وجه جزئى ممكن نيست، فخر رازى بر آن اعتراض وارد كرده و خواجه جواب داده است كه كلام هريك را بترتيب مى‌آوريم.

بو على در «اشارات» در مسئله علم حق تعالى در بيان اقسام صفات چنين مى‌گويد:

«صفات اشياء بر چند قسم‌اند: 1- صفت حقيقه محضه، صفتى متقرر در موصوف است بدون اينكه اضافه‌اى بچيزى داشته باشد مانند سفيد بودن كه «تغيّر» در آن موجب تغيّر موصوف است. 2- صفت حقيقه ذات اضافه كه تغيّر در اضافه موجب تغيّر صفت نيست مانند صفت قدرت كه اضافه قدرت اوّلا و ذاتا بر تحريك مطلق است و ثانيا و بالعرض مثلا اضافه بر تحريك زيد دارد با معدوم شدن زيد كه مضاف است در اضافه قدرت بر تحريك زيد تغيّر حاصل خواهد شد ليكن اضافه قدرت بر تحريك مطلق بحالت خود باقى است. 3- تغيّر در اضافه صفت حقيقى ذات اضافه موجب «تغيّر» در صفت حقيقى باشد كه موجب «تغيّر» موصوف است مانند صفت علم، علم به اينكه زيد در خانه نيست و سپس زيد در خانه پيدا شود، «تغيّر» مضاف جزئى سبب «تغيّر» اضافه و صفت علم هردو مى‌باشد، ازاين‌رو سبب تغيّر موصوف خواهد بود. 4- صفت اضافه محضه مانند بودن در سمت راست يا در سمت چپ چيزى. حق تعالى كه تغيّرناپذير است تغيّر در صفت حقيقه محضه او مانند صفت حيات و همچنين تغيّر در صفت حقيقيّه ذات اضافه او مانند «علم» كه تغيّر در اضافه، موجب تغيّر صفت است جايز نيست. علم حق تعالى به امور جزئى بر وجه كلّى- يعنى از طريق علم بعلل- است تا تغيّر امور جزئى موجب تغيّر علم حق تعالى نگردد»[1].

اعتراض فخر رازى بر اين كلام بو على چنين است:

«بو على كه بيان داشت علم حق تعالى به امور جزئى بر وجه جزئى درست نيست چون تغيّر اضافه علم، سبب تغيّر صفت علم مى‌گردد و تغير صفت، سبب تغيّر موصوف يعنى ذات‌

[1] قد تتغيّر الصّفات للأشياء على وجوه منها مثل أن يسوّد الّذى كان ابيض ... منها مثل أن يكون الشّى‌ء قادرا على تحريك جسم مّا فلو عدم ذلك الجسم استحال أن يقال أنّه قادر على تحريكه فاستحال اذن ... لكن من غير تغيّر فى ذاته بل فى اضافة ... منها مثل أن يكون الشّى‌ء عالما بأنّ شيئا ليس ثمّ يحدث الشّى‌ء فيصير عالما بأنّ الشى‌ء أليس فتتغيّر الأضافة و الصّفة المضافة معا ... و كذلك يمينا و شمالا هو اضافة محضه ... متن اشارات بو على- نقل از شرح خواجه- ج 3- صفحه 311.