كثرت سفيدى بماهيت سنگ و انسان و گياه است- و گاه كثرت بفصل است مانند امور متماثل در جنس. نياز بمادّه در كثرت فقط در امور متماثل در نوع صادق است چون وجود خارجى آنها محتاج بعوارض غريبه است كه آن عوارض مادّى‌اند بنابراين فخر رازى كه پنداشته كثرت امور متماثل اگر بمادّه باشد لازم مى‌آيد كثرت مادّه هم بمادّه ديگر باشد درست نيست. چون كثرت همه امور متماثل بمادّه نيست. ديگر آنكه از نياز امور متماثل در كثرت بمادّه لازم نمى‌آيد كه مادّه هم در كثرت به امر ديگرى محتاج باشد چون كثرت ماده ذاتى آن است. فخر رازى كه مى‌گويد: كثرت امور متماثل بمادّه با اصول فلسفى حكما موافقت ندارد چون حكما وجود واجب را مساوى با وجود ممكن مى‌دانند با اين وصف اختلاف واجب و ممكن بمادّه نيست چون واجب فاقد مادّه است. جواب آن است كه احتياج بمادّه در كثرت، مخصوص امورى است كه متماثل در نوع باشند. و چون وجود ماهيّت نوعى نيست پس «كثرت وجود» به مادّه نخواهد بود»[1].

«نتيجه بحث»

در مسئله كثرت ماهيّت بمادّه، اعتراض فخر رازى آن بود كه اگر كثرت ماهيّت بمادّه باشد لازم مى‌آيد كه كثرت مادّه هم بمادّه ديگر باشد و اين موجب تسلسل باطل است.

خواجه جواب داد كه كثرت مادّه ذاتى آن است ازاين‌رو مادّه در كثرت نياز به امر ديگرى ندارد. ديگر آنكه كثرت در تمام امور بماده نيست به بيانى كه گذشت فقط در امور متماثل در نوع كثرت بمادّه است و «وجود» كه ماهيّت نوعى نيست از اين‌رو اختلاف وجود ميان واجب و ممكن بمادّه نخواهد بود.

قطب رازى هم در محاكمات اعتراض فخر رازى را وارد نمى‌داند و نسبت به جواب خواجه هم اعتراضى ندارد، فقط قسمتى از جواب او را اصلاح مى‌كند و مى‌گويد:

«خواجه كه كثرت مادّه را ذاتى آن مى‌داند، درست نيست چون صورت علّت وجود مادّه‌

[1] فالجواب عنه: أنّ الشى‌ء الّذى لا يكون بذاته قابلا للتكثّر يحتاج فى أن يتكثّر الى شى‌ء يقبل التكثّر لذاته و هو المادّه و أمّا الّذى يقبل التكثّر لذاته ... لا يحتاج فى أن يتكثّر الى قابل آخر بل يحتاج الى فاعل يكثّره فقط و اعلم أنّ هذا الحكم ليس على كلّ اشياء متماثلة كيف اتّفق فأنّ المتماثلات بامر عارض أنما تتكثّر بماهيّاتها ...

فأنّ المتماثلات بالجنس أنّما تتكثّر بفصولها بل هو خاصّ بمتماثلات نوعيّه محصّلة من شأنها أن توجد فى الخارج غير مختلفة ألّا بالعوارض و لمّا لم يكن الوجود كذلك فقد سقط النّقض الّذى اورده الفاضل الشّارح ...

خواجه نصير الدين- شرح اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 3- صفحه 53.