فلكى از عقل اول‌اند، كدام دو اعتبار از چهار اعتبار مذكور مى‌باشند»[1].

خواجه در جواب اعتراض وارده بر بو على چنين مى‌گويد:

«نظر بو على در تبيين صدور كثير از عقل اول متناقض نمى‌باشد چون بو على اعتبار «وجوب بالغير»، فقط را در عقل اوّل، منشأ صدور عقل ديگر ندانسته، بلكه مى‌گويد «تعقّل عقل اوّل مبدأ اوّل» را، از اين نظر كه مبدأ اوّل موجب وجود عقل اوّل است، مبدأ عقل ديگر مى‌باشد.

اگر بو على در موردى «امكان ذاتى» عقل اوّل را علت فلك دانسته و در مورد ديگر «تعقّل عقل اوّل ذات خود را» علت فلك معرّفى مى‌كند، ميان اين دو كلام او تناقضى نيست چون «امكان ذاتى» عقل اوّل و «تعقّل عقل اوّل ذات خود» را هردو از اعتبار ذاتى عقل‌اند، نه اينكه يكى ذاتى و ديگرى غيرذاتى باشد. پس معلوم شد آنچه كه فخر رازى مى‌گويد «بو على رأى خود را در مسئله صدور كثير از واحد بترديد آورده» درست نبوده و اگر چنين هم باشد دليل بر كمى اطلاع بو على نخواهد بود چون اظهار رأى در چنين مسئله غامضى كه زبان نام‌آورترين فصحاء در آن گنگ است، خود شاهدى بزرگ بر فضل و كمال او مى‌باشد»[2].

فخر رازى در اعتراض ديگر خود مبنى بر اينكه «امكان» و «وجوب بالغير» در عقل اوّل چون عدمى‌اند، صلاحيّت عليّت را ندارند چنين مى‌گويد:

«امكان»، امر وجودى نيست، وگرنه بايد «واجب بالذّات» يا «ممكن بالذّات» باشد و «واجب بالذّات» نيست چون تعدّد واجب الوجود لازم مى‌آيد ديگر اينكه «امكان» صفت است و صفت محتاج بموصوف است و محتاج بغير، واجب بالذّات نخواهد بود. «ممكن بالذّات» هم نيست وگرنه محتاج بعلت خواهد بود و علّت آن بارى تعالى نخواهد بود چون بارى تعالى علّت «وجود» عقل اوّل است و اگر علت «امكان» عقل اول هم باشد مخالف با قاعده الواحد خواهد بود و از طرفى «وجود» عقل اول هم علت امكان عقل اوّل نخواهد بود چون لازم مى‌آيد «وجود»

[1].... و اعلم أنّ هذا الكلام اوهن من بيت العنكبوت و هو ركيك جدّا ... لأنّ كلامه مشعر تارة بأنّه أنّما يصدر عقل و فلك عن العقل الأوّل لما فيه من الأمكان لذاته و الوجوب بغيره و تارة بأنّه يعقل نفسه و يعقل غيره و لقد كان من الواجب عليه أن يبيّن ان اصدر هو الأمكان او الوجوب او علمه بذاته او علمه بعلّته فأنّ المجمجه غير لايق بهذا الموضع ... فخر رازى- شرح اشارات- المطبعة الخيريّه- المصر 1325 ه- ج 2- صفحه 48.

[2].... الشّيخ لم يجعل الوجوب وحده مصدرا لعقل آخر ... بل جعل عقله الأوّل الموجب لوجوده مبدا لعقل آخر ... و أمّا جعله الأمكان و عقله لنفسه مبدئين ... لا مناقضة بينهما ... و أمّا الجمجة التى ذكرها ان كانت فهى لا تدلّ فى هذا الموضع على قصور، بل لعمرى قد كفى للشّيخ بمجمجة فى موضع فرست السن الفصحاء فيه فضلا و شرفا ...- خواجه نصير الدين طوسى- شرح اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 3- صفحه 250.