«دليل اوّل باطل است چون دو صفحه همانند كه روى هم قرار گيرند. اگر صفحه روئين را بطور مستقيم كه هيچ طرفى از آن نسبت بطرف ديگر، انحراف پيدا نكند، بخواهند يكباره با كشاندن از صفحه زيرين جدا كنند، جدا نخواهد شد و اين به تجربه اهل صنعت ثابت شده است و اگر در حال برداشتن صفحه روئين، براى يك سمت آن انحرافى باشد پس از جدا شدن آن دو صفحه از هم خلاء بوجود نخواهد آمد، چون بلحاظ انحرافى كه براى يك طرف آن است، در اوّلين لحظه تفكيك، هوا بداخل آن راه پيدا كرده است. دليل دوّم هم باطل است، چون انتقال جسم از مكانى بمكان ديگر، در صورتى اثبات خلاء مى‌نمايد كه تخلخل و تكاثف حقيقى‌[1] وجود نداشته باشد وگرنه با تكاثف هواى سمت «منتقل اليه» و تخلخل هواى «منتقل عنه» احتمال وجود خلاء از بين مى‌رود ضمنا آنچه كه بعضى گفته‌اند خلاء چون قابل اندازه‌گيرى است پس مقدار است نه خلاء، حقيقت دارد چون خلائى كه نصف يا دو برابر خلاء ديگر است بفرض كسى بستگى ندارد»[2]

«نتيجه بحث»

چنانچه آورديم، فخر رازى در «محصّل» قائل بجواز خلاء است و تصريح مى‌كند كه خلاء به اعتقاد من، امرى ممكن است و فقط ارسطو و پيروانش وجود خلاء را محال دانسته‌اند[3].

سپس دو دليل در اثبات خلاء ارائه داد و خواجه طوسى در «تلخيص المحصّل»، دلائل او را ابطال نمود و بيان داشت كه وجود خلاء محال است، به تفصيلى كه گذشت.

ولى فخر رازى در المباحث المشرقيّه، اعتقاد پيدا نموده كه خلاء محال است او در اين كتاب دلايل قائلين بوجود خلاء را- حدود ده دليل- ذكر مى‌كند و تمام آنها را ابطال مى‌نمايد، هفت دليل هم در ممتنع بودن خلاء مى‌آورد، بعنوان نمونه دو مورد از المباحث المشرقيّه او

[1] تخلخل و تكاثف حقيقى آن است كه بدون ورود و خروج چيزى در جسمى حجم آن كمى و زيادى پيدا كند.

[2] اقول: اءذا رفعت الصفحة عن مثلها مستويا من غير ميل الى جانب ارتفعت التّحتانيّه معها و ذلك ممّا يستعمله اهل الحيل فى مقاصدهم ثم اءذا مالت الى جانب البعض ارتفع كثير من البعض الأخر و دخل الهواء فى الوسط و أمّا الجسم المنتقل من مكان الى مكان فيلزم المحال الّذى ذكره، لولا التّخلخل و التّكاثف الحقيقيان ...

بعضها ضعف بعض ... خواجه نصير طوسى- تلخيص المحصّل- (حاشيه محصّل) انتشارات حسينيّه- مصر 1323 ه- صفحه 95.

[3].... الخلاء جايز عندنا .... خلافا لأرسطاطاليس و اتباعه ... فخر رازى- محصّل- مطبعة الحسينيّه- مصر 1323 ه- صفحه 95.