... مى‌دانند و اين، حكم به صدور كثير از واحد است، كه آن را محال مى‌دانند و اگر براى هر عرض، صورت نوعيّه خاصّى باشد لازم مى‌آيد، وجود صور كثير در مادّه واحده كه محال است»[1].

جواب خواجه از اين دليل كه فخر رازى در نفى صورت نوعيّه آورده چنين است:

«صورت بودن صورت نوعيّه، مشروط بر اين نيست كه مقوّم صورت جسميّه باشد، بلكه شرط است كه مقوّم هيولى باشد صورت نوعيّه هم مقوّم هيولى است، بدون اينكه موجب دور فاسد گردد. ديگر آنكه صدور كثير از واحد را كلّا محال نمى‌دانند و در صورتى كه به شرايطى انضمام پيدا كرده باشد. صدور كثير از واحد، جايز خواهد بود»[2].

«نتيجه بحث»

فخر رازى بر دليل اثبات صورت نوعيّه، اعتراضاتى وارد كرد كه بعضى از آنها به قرار زير بود:

اختلاف آثار اجسام اگر به اختلاف صور نوعيّه باشد، اختلاف صور نوعيّه، به چه چيز خواهد بود و اگر به اختلاف صور نوعيّه ديگرى باشد كه موجب تسلسل خواهد شد و اگر به استعداد مادّه باشد، بهتر است آثار اجسام را منسوب به استعداد مادّه بدانيم، نه بصورت نوعيّه، فرضا سهولت انفكاك و التيام و ... اجسام، معلول صورت نوعيّه باشد، ولى صعوبت انفكاك كه همان عدم سهولت است، نيازى به صورت نوعيّه نخواهد داشت، چون ممكن است معلول عدم صورت نوعيّه باشد. بفرض كه آثار اجسام، معلول علّتى باشد، به چه دليل آن علّت بايد صورت باشد؟ در نتيجه كلّا اعتقاد به وجود صورت نوعيّه باطل است، چون صورت نوعيّه حالّ در جسم، محتاج به صورت جسميّه است پس صورت جسميّه اگر معلول صورت نوعيّه باشد،

[1] ما يدلّ على نفيها (اى الصورة النوعيّه) من وجهين: الأوّل أنّ هذه الصّورة حالّة فى الجسم ... ففى وجودها محتاجة الى الجسميّة فلو كانت الجسميّة معلولة لها لزم الدّور و هو محال و اذا لم تكن الجسميّة معلولة لها ... فلم تكن صورة، الثانى اءمّا أن تكون هى مبدأ لما فيه من الكيف و الأين و المقدار و الشكل ... يناقض القول بأنّ الكثير، لا يصدر عن الواحد و اءن تثبتوا بحسب كل عرض مخصوص، صورة مخصوصه ... فخر رازى- شرح اشارات- ج 1- صفحه 45.

[2] و الجواب عن الأوّل: أن الصّور ليس من شرطها أن تقوّم الجسميّه، بل من شرطها أن تقوّم الهيولى ... الثّانى أنّ الكثير يجوز أن يصدر عن الواحد بانضمام امور و شروط مختلفة اليه ... خواجه- شرح اشارات- ج 2- صفحه 109.