خواجه در جواب اين اعتراض چنين مى‌گويد:

«همانگونه كه اختلاف كيفيّات اجسام را نمى‌توان بصورت جسميّه نسبت داد چون مشترك در تمام اجسام است، به مادّه و استعداد مادّه هم نمى‌توان نسبت داد، چون مادّه قابل است نه فاعل و به مفارقات هم نمى‌توان نسبت داد چون نسبت مفارقات به تمام اجسام كه على السويّه است آثار مختلف نخواهند داشت. به «اعراض» هم نمى‌توان نسبت داد، چون آن مبادى كه علّت كيفيّات‌اند، سبب تحصّل و تنوّع اجسام هم مى‌باشند و اجسام، جوهرند و ممكن نيست اعراض سبب تنوّع اجسام باشند، پس مبادى آثار اجسام بايد، صور باشند»[1].

فخر رازى در اعتراض دوّم خود بر وجود صورت نوعيّه مى‌گويد:

«بفرض كه بعضى از كيفيّات و آثار اجسام عنصرى، مانند سهولت و التيام محتاج بصورت نوعيّه باشد، ولى صعوبت انفكاك كه همان عدم سهولت است، احتياج بصورت نوعيّه، نخواهد داشت و عدم صورت نوعيّه در علّيت آن، كفايت مى‌كند. جسم فلكى هم نياز بصورت نوعيّه ندارد، چون عدم صورت نوعيّه، در عدم قبول انفكاك و التيام، كفايت مى‌كند. و قول به وجود صورت نوعيّه در فلك، موجب تالى فاسد چندى است كه عبارتند از:

1- صورت نوعيّه فلك اگر لازم- معلول- صورت جسميّه باشد، صورت جسميّه هم مشترك در تمام اجسام باشد بايد براى تمام اجسام بلحاظ صورت نوعيّه واحد، اثر واحد باشد، درحالى‌كه آثار مختلف دارند. و اگر صورت جسميّه مشترك در تمام اجسام نباشد، خود در علّيت كيفيات مختلف اجسام بايد كافى باشد و نياز بصورت نوعيّه نخواهد بود. 2- اگر صورت نوعيّه فلك، لازم- معلول- مادّه فلك باشد، پس كيفيّت فلك بواسطه صورت نوعيّه لازم مادّه فلك خواهد بود و از اينكه مادّه فلك در پيدايش كيفيّت فلك كافى است، ديگر نيازى بصورت نوعيّه نخواهد بود. 3- اگر صورت نوعيّه فلك، لازم فلك نباشد، نمى‌تواند علّت حكم زايل نشدنى از قبيل عدم انفكاك و التيام براى فلك باشد. پس مادّه فلك، علّت كيفيّات فلك خواهد

بقيه پاورقى از صفحه قبل- لصور اخرى فيلزم التسلّسل ... فلأن قيل: الأختصاص بصورها المعيّنة ... و لأجلها استعدت المادّة لقبول الصّور اللّاحقة ... فنقول اذا جوّزتم ذلك فجوّز و امثله فى الكيفيّات ... فخر رازى- شرح اشارات- المطبعة الخيريّه- المصر 1325 ه- ج 1- صفحه 44.

[1].... هذه (اى الأنفكاك و الألتيام و التّشكل) امور غير واجبة لذواتها، فهى أنّما يجب بعلل تقتضيها و لا يمكن أن تقتضيها الجرميّه المتشابهة فى جميع الأجسام لكونها مختلفة و لا الهيولى ... و يجب أن تكون مقارنة لأن المفارق تتساوى نسبته الى جميع الأجسام ... و يجب أن تكون صورا، لا اعراض ... خواجه نصير طوسى- شرح اشارات- ج 2- صفحه 102.