تشكيك فخر رازى در وجود صورت نوعيّه و جواب خواجه به آن.

دليلى كه بو على در اثبات صورت نوعيّه مى‌آورد، فخر رازى اعتراضاتى بر آن وارد مى‌كند و خواجه جواب آن اعتراضات را مى‌دهد. پس از نقل كلام بو على، اختلاف نظر خواجه و فخر رازى را مى‌آوريم.

بو على در «اشارات» در اثبات وجود صورت نوعيّه، چنين مى‌گويد:

«همانگونه كه ممكن نيست هيولى، عارى از صورت جسميّه باشد، از صورت ديگرى بنام صورت نوعيّه هم، نمى‌تواند برهنه باشد، زيرا بعضى از اجسام، انفكاك، التيام و تشكّل را به آسانى مى‌پذيرند و بعضى ديگر اين آثار را به سختى قبول مى‌كنند و بعضى از اجسام هم- اجسام فلكى- از قبول اين آثار- انفكاك و التيام- امتناع مى‌نمايند. براى اين آثار مختلف، مبدئى لازم است و آن مبدأ صورت جسميّه نمى‌باشد چون مبدأ واحد آثار مختلف ندارد، بنابراين آثار مختلف اجسام، ناشى از مبادى متنوّع‌اند كه تعبير به صورت نوعيّه مى‌شوند»[1].

فخر رازى كه منكر وجود صورت نوعيّه است، اين دليل بو على را در اثبات صورت نوعيّه كافى نمى‌داند و چنين مى‌گويد:

«اين بيان بو على در اثبات صورت نوعيّه، فرع بر اين است كه صورت جسميّه واحد و مشترك در تمام اجسام باشد، تا انتساب آثار مختلف، به آن ممكن نباشد، درحالى‌كه اشتراك صورت جسميّه به اثبات نرسيده است، پس دليل او ناقص است ... بفرض كه بپذيريم، اختلاف آثار اجسام، ناشى از اختلاف صورت نوعيّه باشد ولى اختلاف صور نوعيّه به چه چيز است، اگر ناشى از صورت نوعيّه ديگرى باشد اين هم موجب تسلسل باطل است و اگر به اختلاف استعداد مادّه باشد، كه صورت نوعيّه قبلى مادّه را آماده قبول صورت نوعيّه لاحق نمايد، در اين فرض مى‌توانيم، اختلاف آثار را به همان اختلاف استعداد مادّه نسبت دهيم، نه بصورت نوعيّه و بفرض كه آثار اجسام- سهولت و صعوبت انفكاك و ...- معلول عللى باشند، چرا بايد آن علل، صور باشند»[2]

[1] و الهيولى قد لا تخلو ايضا عن صورة اخرى و كيف و لابدّ من أن يكون أمّا مع صورة توجب قبول الانفكاك و الالتيام و التّشكل بسهولة او بعسر او مع صورة توجب امتناع قبول تلك و كلّ ذلك غير مقتضى الجرميّه ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه بر اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 2- صفحه 101.

[2] لقائل أن يقول: هذه الحجّة مبنيّة على اشتراك الأجسام باسرها فى الجسميّه .... ذلك ممّا يحتاج فيه الى برهان ... و ان وقعت المساعدة على ذلك لكنّ الأجسام كما اختلفت فى الصّفات الّتى ذكرتموها، فقد اختلفت ايضا فى الصّور الّتى هى مبادى تلك الصّفات ... يجب أن يكون اختصاصها بتلك الصّور- دنباله پاورقى در صفحه بعد