در «عكس» قضايا، در آن دو مسئله است.

مسئله اوّل: تشكيك فخر رازى بر تعريف عكس مستوى و جواب خواجه به آن.

فخر رازى بر تعريفى كه بو على از عكس مستوى نموده، اعتراضى وارد مى‌كند، و خواجه جواب مى‌دهد، ابتدا كلام بو على و سپس اختلاف خواجه و فخر رازى را مى‌آوريم.

بو على در «منطق اشارات»، در تعريف عكس مستوى آورده است:

«عكس مستوى آن است كه محمول قضيّه، موضوع و موضوع آن، محمول قرار گيرد، با حفظ كيفيّت و صدق و كذب قضيّه بحال خود»[1].

اعتراض فخر رازى بر اين تعريف اين است كه مى‌گويد: «گاه چنان است كه جزء محمول، محمول پنداشته مى‌شود، و اين موجب بسيارى از اشتباهات است بعنوان مثال در قضيّه «هيچ ديوارى در ميخ نيست» كه قضيه‌اى صادق است اگر در عكس آن گفته شود «هيچ ميخى در ديوار نيست» كاذب خواهد بود، بلحاظ اينكه لفظ «ميخ» كه جزء محمول قضيّه اصل است، موضوع قضيّه عكس قرار گرفته، پس در تعريف «عكس» اضافه نمودن قيد «كلّيت» به اين معنى كه كل محمول موضوع و كل موضوع، محمول قرار گيرد» لازم است»[2].

خواجه از شبهه فخر رازى در مورد «عكس قضيّه» چنين جواب مى‌گويد:

«در مثالى كه فخر رازى از عكس مستوى ياد كرده كه جزء محمول در آن بجاى محمول، اشتباه گرفته مى‌شود، افراد باهوش چنين اشتباهى نمى‌كنند. فخر رازى كه لازم مى‌داند، در تعريف عكس مستوى قيد «كليت» افزوده شود، كه تمام محمول- نه جزء آن- موضوع و تمام موضوع هم، محمول قرار گيرد تا اشتباه محمول، به جزء محمول روى ندهد، چنين «قيدى» لازم‌

[1] و العكس هو أن يجعل المحمول من القضيّه موضوعا و الموضوع محمولا مع حفظ الكيفيّة و بقاء الصدق و الكذب بحاله ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه بر اشارات- ج 1- صفحه 196.

[2].... ربّما يشبه المحمول بجزئه فيظنّ أنّ جزء المحمول هو المحمول و عند ذلك يقع الغلط كثيرا مثل ما أذا قيل:

لا شى‌ء من الحايط فى الوتد و هو صادق، و ءاذا قيل: لا شى‌ء من الوتد فى الحايط صار كاذبا ... لأنّ المحمول فى القضيّه الأولى ليس هو الوتد بل، فى الوتد ...- فخر رازى- شرح منطق اشارات- نسخه خطّى كتابخانه دانشكده الهيات تهران- ش 38- ج- صفحه 108 و جامع العلوم- شماره كتابخانه مجلس شورى- تهران- 12/ 5- صفحه 90.