نيست، چون جزء محمول، اصلا محمول نيست و جزء موضوع هم، موضوع محسوب نمى‌گردد»[1].

«نتيجه بحث»

فخر رازى مى‌گويد، در تعريف عكس مستوى افزودن قيد كلّيت لازم است بگونه‌اى كه كل محمول- نه جزء آن- موضوع و كل موضوع هم، محمول قرار گيرد وگرنه همين اشتباه جزء محمول بمحمول سبب بسيارى از اشتباهات خواهد بود.

خواجه جواب داد كه نيازى بچنين «قيدى» نيست چون جزء محمول، اصلا محمول نيست، بنابراين اشتباهى رخ نخواهد داد.

مطلب قابل تذكر اين است كه در تعريف عكس مستوى كه گفته‌اند، محمول، موضوع و موضوع، محمول قرار گيرد مراد از محمول همان كلّيت و تماميّت محمول است، چون لفظ «محمول» به دلالت مطابقى، شامل تمام اجزاء «موضوع له» خود است و اقتضاى اصل استعمال همچنين است كه در دلالت بر جزء محمول كه دلالت تضمّنى است، احتياج به صارف است يعنى ذكر «قيد اضافى» لازم است نه اينكه دلالت مطابقى، محتاج به ذكر «قيد» اضافى باشد.

مطلب ديگرى كه در اينجا لازم به يادآورى است، اين است كه بحسب ظاهر فخر رازى در اين اعتراض خود بر بو على، از «شهاب الدين سهروردى» متأثّر است‌[2].

چون در منطق «الحكمة الأشراق» آمده است:

«عكس مستوى آن است كه: تمام موضوع- نه جزئى از آن- محمول قرار گيرد و ...»[3].

[1] و اشتباه المحمول بجزء المحمول ... فى قولنا: لا شى‌ء من الحائط فى الوتد الّذى لا ينعكس الى قولنا: لا شى‌ء من الوتد فى الحائط ... ممّا لا يقع ممن له فطانة و القيد الّذى زاد فيه الفاضل الشارح ... لا حاجة اليه فانّ بعض المحمول لا يكون محمولا ... خواجه نصير الدين طوسى- اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 1- صفحه 196.

[2] وفات شهاب الدين سهروردى مقتول، سال 587 ه و وفات امام فخر رازى در سال 606 ه است.

[3]... و العكس هو جعل موضوع القضيه بكلّيته محمولا ... شهاب الدين سهروردى مقتول- حكمة الاءشراق- نقل از شرح حكمة الاءشراق قطب الدين شيرازى- طبع 1314 ه- صفحه 89.