«نتيجه بحث»

فخر رازى مدّعى شد: وحدات هشتگانه را كه شرط صحّت تناقض دانسته‌اند، درست نيست شرطيّت وحدت موضوع و محمول كافى است، بقيّه برگشت به وحدت موضوع و محمول دارند.

خواجه جواب داد: گاه بعضى از آنها متعلّق بخود حكم‌اند بدون اينكه جزء موضوع يا محمول قرار گيرند، بنابراين، ارجاع آنها بموضوع يا محمول، درست نيست.

احتمالى كه تأييد مى‌كند نظر خواجه را- از اينكه ارجاع وحدات ششگانه، به وحدت موضوع و محمول درست نيست- اين است كه توجّه به آنهمه تفصيل يعنى به «وحدت شرط»، «اضافه» «جزء و كلّ»، «قوّه و فعل» «مكان» و «زمان» كه خواه از قيود موضوع و محمول باشند و يا شرط مستقل، فقط با عنوان نمودن شرطيّت وحدت موضوع و محمول، براى تناقض، دانسته نمى‌شوند، جز آنكه تصريح به آنها شود، وگرنه غفلت از آنها موجب ناتمامى مبحث تناقض است.

مطلب ديگرى كه لازم بتذكر است اين است كه فخر رازى در ارجاع وحدت شرط به وحدت موضوع، چنين گفت: در قضيّه «سياه جامع بصر نيست» محكوم عليه، ذات موصوف به عدم سياهى است‌[1]، در اين بيان او تكلّف است، چون لازم مى‌آيد از سياه، عدم سياه فهميده شود، يعنى لفظ بر نقيض «موضوع له» خود دلالت كند كه صحيح نيست.

مطلب ديگر اينكه با اين نوع، تأويل كه در قضيّه «سياه جامع بصر نيست» مراد از محكوم عليه، ذات موصوف به عدم سياهى باشد، لازم مى‌آيد كه هيچ قضيه‌اى كاذب نباشد، چون در قضيّه كاذب هم اين نوع تأويل ممكن است.

[1].... و اذا قيل: الأسود ليس بجامع، فالمحكوم عليه هو الذّات لا مع السّواد ... فخر رازى- شرح منطق اشارات- نسخه خطّى كتابخانه دانشكده الهيات تهران- شماره 38- ج- صفحه 100.

بررسي و داوري در مسايل اختلافي ميان:دو فيلسوف اسلامي متن 46 در«عكس» قضايا، در آن دو مسئله است. ..... ص : 46