نفى فاعليّت و اختيار از خدا هم بنمايد»[1].

«نتيجه بحث»

در مسئله جبر و اختيار، فخر رازى دلايلى آورد كه افعال انسان از خدا است نه از خود او.

خواجه بهريك از دلايل او جداگانه پاسخ داد، ليكن خواجه طوسى با ابطال «عقيده جبر» چنان نيست كه قول به اختيار را كه نظريّه معتزله است پذيرفته باشد بلكه قول «نه جبر و نه تفويض» را برگزيده كه عقيده اماميّه است كلامش در «تلخيص المحصّل» هم‌چنين در «شرح رسالة العلم» در اين مورد چنين است:

«قول حق در مسئله جبر و اختيار همان نظريّه اهل تحقيق است يعنى نه جبر و نه اختيار.

آنكس كه حقيقت اين قول را درنيابد حق را درنيافته است»[2] در «شرح رسالة العلم» كلام خود را چنين ادامه مى‌دهد: حكم به اختيار براى آن است كه بسبب قريب فعل كه انسان است توجّه شده و از سبب بعيد كه خدا است غفلت شده است، اگر به تمام اسباب فعل توجّه گردد، معلوم خواهد شد كه نه قول به جبر درست است نه قول به اختيار[3].

[1].... قوله أنّ ذلك الأشكال لازم على الكلّ ليس بصحيح لأنّ المعتزلّى يدّعى الضرورة فى اثبات الفعل للعبد و هو ينفيه بالدّليل و ايضا ... وجوب الفعل مع التّرجيح لا ينافى كونه قادرا على الطّرفين و أمّا القول بأنّ ما علم اللّه وجوده واجب لا يفيد نفى كون العبد فاعلا ... و لو كان مبطلا لأختيار العبد لكان مبطلا لأختياره تعالى ... خواجه طوسى- تلخيص المحصّل- (حاشيه محصّل)- انتشارات حسينيّه- مصر 1323 ه- صفحه 142.

[2].... قال اهل التّحقيق فى هذا الموضع لا جبر و لا تفويض و لكن امر بين الأمرين فهذا هو الحقّ و من لا يعرف حقيقته وقع فى التحيّر ... خواجه طوسى- تلخيص المحصّل (حاشيه محصّل)- المطبعة الحسينيّه- المصر 1323 ه- صفحه 144- و شرح رسالة العلم- از كتب خطّى مجلس شورى- شماره دفتر ثبت 248- صفحه 24- شماره مجلس شورى 316/ 23.

[3] خواجه اعتقادش بر اينكه «فعل» هم از خدا و هم از انسان است، آنها را در طول هم مى‌داند چون قدرت انسان از خدا است پس خدا فاعل بعيد و انسان فاعل قريب است. قول ديگر اين است كه استناد فعل به انسان و خدا در عرض هم است انسان كه فاعل قريب است خدا هم فاعل قريب است چون خدا در عين قرب بعيد و در عين بعد قريب است، وجود انسان كه حقيقتا منسوب بحقّ تعالى است و شأنى از شئون او است فعل انسان نيز حقيقتا منسوب به حق تعالى و شأنى از شئون او است نظير فعل صادر از حواسّ در عين استناد بحواسّ، حقيقتا نيز مستند به «نفس» است اين قول مستند است به راسخون در علم. قول خواجه در شرح منظومه اين است «... و هو فى عين كونه فعل اللّه تعالى فعلنا- حاجى سبزوارى- شرح منظومه حكمت- صفحه 176- س 1.