مى‌گرديدند. درحالى‌كه چنين نيست و از اينكه وجود حق تعالى قابل درك نيست و وجود مطلق قابل درك است مقتضى مغايرت حقيقت حق تعالى با وجود مطلق است نه آنكه مقتضى مغايرت حقيقت بارى تعالى با وجود خاصّ او باشد»[1].

3- فخر رازى مى‌گويد:

«هر حكمى كه بر فردى از طبيعت نوعى صدق كند، بر ساير افراد آن نيز جارى خواهد بود چنانچه در ابطال خلأ گفته‌اند بعد در بعضى موارد محتاج بمادّه است مانند مقدار عارض بر جسم و اقتضاى طبيعت نوعى چون واحد است ازاين‌رو هر بعدى محتاج بمادّه خواهد بود پس خلأ- بعد بدون مادّه- باطل است وجود هم كه طبيعت نوعى واحد است اقتضاى واحد خواهد داشت. بنابراين وجود ما كه عارض بر ماهيّت ما است پس در هر مورد و حتّى در وجود حق تعالى هم بايد آن وجود، عارض بر ماهيت اوجل ذكره باشد»[2].

خواجه در جواب از اين اعتراض مى‌گويد:

«لازمه عروض وجود ما بر ماهيّت ما اين نيست كه وجود واجب تعالى هم عارض بر ماهيت او باشد چون وجود طبيعت نوعى نيست تا صدق آن بر افراد بتساوى باشد بلكه امر مشكّكى است كه بر هر مرتبه‌اى از آن حكم جداگانه‌اى جارى است»[3]

4- فخر رازى در اعتراض ديگر خود بر بو على مى‌گويد:

«دليل بو على بر عدم زيادى وجود حق تعالى بر ماهيّتش داراى مقدماتى بود و آن مقدمات درست بود جز آنكه مى‌گويد: ماهيّت شى‌ء اگر علّت وجود آن شى‌ء باشد موجب تقدّم وجودى ماهيّت آن شى‌ء بر وجود آن شى‌ء خواهد بود و اين محال است. در صورتى كه هميشه علّت تقدّم وجودى بر معلول ندارد زيرا اوّلا تقدّم علّت بر معلول ذاتى آن است و تقدّم هم بمعنى‌

[1] و الجواب أنّ الحقيقة الّتى لا تدركها العقول هى وجوده الخاصّ المخالف لساير الوجودات بالهويّه الّذى هو المبدأ الأوّل للكلّ و الوجود الّذى تدركه هو الوجود المطلق الّذى هو لازم لذلك الوجود و لساير الوجودات و هو اوّلىّ التصوّر و ادراك اللّازم لا يقتضى ادراك الملزوم بالحقيقة ... شرح خواجه بر اشارات- ج 3- صفحه 36- و تلخيص المحصّل صفحه 44.

[2].... الطبيعة النوعيّه يصّح على كل فرد منها ما يصّح على ساير افرادها ... و استدّلو ايضا بها على فساد القول بالأبعاد الخالية ... و الوجود فى حقّنا عرض مفتقر الى الماهيّة محتاج اليها فكيف نعقل انقلاب مثل هذا الوجود فى حقّ الله تعالى جوهرا قائما بالنّفس ... شرح فخر رازى بر اشارات- ج 1- صفحه 202.

[3] و الجواب أنّ الوجود ليس طبيعة نوعيّة لأنّ الطّبيعة تكون فى الأشخاص على السّواء و يقع عليها بالتّواطى و الوجود ليس كذلك ... شرح خواجه بر اشارات- ج 3- صفحه 37.