تأثير است پس تأثير علّت به ماهيّت آن است نه بوجود آن و باز بو على كه مى‌گويد: علّت بايد تقدّم وجودى بر معلول داشته باشد مفهوم اين كلام اين است كه تأثير علت پس از وجود آن است و اين محل نزاع است چون به اعتقاد ما نفس ماهيّت حق تعالى مؤثّر در وجود او است نه ماهيّت به انضمام وجود. ثانيا هر علّتى تقدم وجودى بر معلول ندارد مانند علت قابلى پس علت فاعلى هم تقدّم وجودى بر معلول نخواهد داشت. ثالثا بو على كه مى‌گويد: گاه ماهيّت شى‌ء سبب صفتى است مسلّما عليت ماهيّت نسبت به آن صفت بلحاظ تقدّم وجودى آن ماهيّت نيست وگرنه نفس ماهيّت علّت نخواهد بود»[1].

خواجه چنين جواب مى‌گويد:

تقدّم بمعنى تأثير نيست تا تقدم علّت بر معلول بمعنى تأثير علّت باشد بلكه تأثير علت مشروط بتقدّم وجودى آن است وگرنه لازم مى‌آيد تأثير مؤثّر مشروط بتأثير باشد و اين محال است فرضا تقدّم بمعنى تأثير باشد ليكن تأثير ماهيّت بدون وجود خارجى متصوّر نيست و اگر ماهيّت شى‌ء علت وجود آن شى‌ء باشد لازم مى‌آيد كه وجود خارجى شى‌ء شرط در عليّت ماهيّت آن شى‌ء براى وجود آن شى‌ء و اين خلف فرض است و باطل است و آنچه كه مى‌گويد:

علّت قابلى ممكنات تقدّم وجودى بر ممكنات ندارد پس علّت فاعلى هم نبايد تقدم وجودى بر معلول داشته باشد درست نيست و فخر رازى چنين پنداشته كه ثبوت خارجى ماهيات غير از وجود آنها است و سپس وجود در آن حلول مى‌كند و اين قول فاسد است زيرا تجرّد ماهيّت از وجود فقط در عقل ممكن است آنهم بتحليل عقلى اگر ماهيّت در عقل قابل وجود است اين باين معنى نيست كه وجود عقلى ماهيت علت صفت خارجى باشد ازاين‌رو همه احكام علت قابلى براى علت فاعلى نيست. باز آنچه مى‌گويد: بتصريح بو على ماهيّت «اثنين» علت صفت «زوجيّت» است و اين بر آن دلالت دارد كه ماهيّت بدون وجود علت است جوابش آن است كه عدم اعتبار وجود براى ماهيّتى كه علت است بمعنى انفكاك وجود از آن ماهيّت نيست. چون انفكاك ماهيّت از وجود در خارج محال است. بنابراين علّيت براى ماهيّت بدون وجود آن متصوّر

[1] الحجة الّتى عوّل الشّيخ عليها ... جميع مقدّماتها مسلّمة ألّا قوله لو كانت الماهيّة علّة لوجود نفسها لكانت متقدّمة بالوجود على نفسها فأنّ العلّة متقدّمة بالوجود على المعلول أنّا نمنع هذا التّقدّم من وجوه الأوّل أنّ العلّة متقدّمة على المعلول بالذات أن اريد به (اى بتقدم العلة على المعلول) كونها مؤثرة فيه فهذا معلوم مسلّم و لكن قول القائل العلّة متقدّمة على المعلول بالوجود معناه أنّ العلّة لا تؤثر فى المعلول ألّا بعد وجودها فهذا هو المصادرة على المطلوب فأنّا ندّعى أنّ المؤثّر فى وجود الله تعالى نفس ماهيّته فقط لا باعتبار وجود آخر سابق ... شرح فخر رازى بر اشارات- ج 1- صفحه 203.