مفهوم واحد- رنگ- مشترك و هردو عرض و حالّ در محلّ و محسوس‌اند اما در مورد آسمان، صورت ذهنى آسمان، عرضى است غيرمحسوس و محل آن- نفس- نيز غيرمحسوس است ولى آسمان موجود در خارج، جوهر است. با اين مناسبت شديد باز سياهى در تمام ماهيّت، مساوى با سفيدى نيست. ديگر آنكه بفرض، صورت ذهنى شى‌ء در تمام ماهيّت مساوى با آن شيئ باشد، ليكن از اينكه قوّه عاقله محلّ خود را تعقّل كند اجتماع مثلين پيش نخواهد آمد، زيرا قوّه عاقله كه حالّ در قلب باشد وقتى محل خود- قلب- را تعقّل مى‌نمايد صورت مكتسب از قلب، حال در عاقله مى‌باشد و خود عاقله حالّ در صورت اصلى قلب مى‌باشد، پس جمع مثلين نمى‌باشد»[1].

خواجه در جواب از اين اعتراض مى‌گويد:

«آنچه فخر رازى آورد: كه صورت معقول شى‌ء مساوى با صورت خارجى آن نيست.

قصدش از بيان عدم تساوى اگر اين باشد كه صورت ذهنى مجرّد و صورت خارجى مجرد نيست كلام درستى است چون صورت آسمان ذهنى برخلاف صورت خارجى آسمان حال در نفس است. ولى اگر قصدش اين باشد كه مفهوم- مثلا در مفهوم آسمان- اشتراك ندارند، غلط است چون صورت آسمان ذهنى مطابق با صورت آسمان خارجى است وگرنه صورت آسمان نخواهد بود. آنچه هم كه مى‌گويد «از اينكه عاقله محلّ خود را تعقل مى‌كند محذور جمع مثلين نخواهد بود چون عاقله حالّ در صورت اصلى محلّ مى‌باشد و صورت جديد مكتسب از محلّ، حالّ در عاقله است» درست نيست چون تعقّل كه جسمانى بود، بدون حلول صورت در محلّ عاقله، ممكن نخواهد بود وگرنه تعقّل جسمانى نمى‌باشد»[2].

[1].... من عقل شيئا حصل فى ذاته صورة مساوية فى تمام الماهيّة لذلك المعقول و هو باطل. تقريره: أنّى اذا عقلت السّماء، فالأثر الذى يحصل فى ذهنى عند ذلك التعقّل اعلم بالضرورة أنّه ليس بمساو للسّماء الموجود فى الخارج فى تمام الماهيّة و لو جاز التشكلّ فيه لجاز أن يقال، السّواد مثل البياض فى تمام الماهيّة لأنّ المناسبة بين السّواد و البياض مشتركان فى كونهما لونين عرضين حالّين فى المحلّ محسوسين، فأمّا الأثر النّفسانى الحاصل عند العقل عرض غير محسوس ... أنّ اجتماع المثلين محال فأنّ القوّة العاقله حالّة فى القلب مثلا و الصّورة الحاصلة، حاصلة فى العاقلة ... فخر رازى- شرح اشارات- ج 2- صفحه 62 و مباحث المشرقيّه- ج 2- صفحه 364.

[2] قول القائل: المعقول من السّماء ليس بمساو للسّماء الموجودة فى الخارج ... أن أراد بعدم المساواة التجرّد و اللّا تجرّد، كان صادقا و اءن أراد به أنّ مفهوم السّماء نفسه، ليس بمشترك بين المجرّدة و المقارنة كان ذلك كاذبا ... أنّ العاقلة لو كانت محلا لصورة من غير أن تحلّ تلك الصّورة فى محلّها كانت ذات فعل من غير مشاركة المحل ... خواجه نصير الدين طوسى- شرح اشارات- ج 3- صفحه 281.