«قول بوجود نفس جسمانى در فلك، مخالف اصول اعتقاد حكما است. چون غرض فلك را در حركت، تشبّه به «عقل مفارق» مى‌دانند و علاقه به تشبّه پس از درك «مشبّه به» است و چون نفس جسمانى ادراك عقل مفارق نمى‌كند. پس علاقه به تشبّه هم نخواهد داشت. اگر گويند فلك «نفس ناطقه» هم كه دارد، نفس ناطقه فلك ادراك «عقل مفارق» مى‌كند، جواب آن است كه نفس ناطقه محرّك نيست چون ادراك حركت جزئى نمى‌كند و از اينكه مدرك «مشبه به» و محرك در فلك يك چيز است، لازم مى‌آيد كه شى‌ء واحد، هم جسمانى باشد و هم مجرّد كه محال است»[1].

خواجه با اينكه طبق كلام قبلى خود در اين بحث (صفحه 153) معتقد بنفس جسمانى براى فلك نيست، ولى بيان فخر رازى را در انكار نفس جسمانى قبول ندارد و مى‌گويد:

«نفس جسمانى از طريق توهّم و تخيّل ادراك عقل مفارق مى‌نمايد هرچند آن ادراك- چون مشوب به عوارض غريبه است- مجرّد نمى‌باشد، ولى مدرك عقل مفارق و محرّك فلك، همان نفس ناطقه فلك است، كه بواسطه قوّه منطبع، تحريك فلك مى‌كند و عقل مفارق را هم بيواسطه ادراك مى‌نمايد»[2].

«نتيجه بحث»

از آنچه آورديم معلوم گرديد كه استنباط فخر رازى، در فقره‌اى از كلام بو على چنين بود كه قصد بو على از وجود اراده جزئى در فلك، اثبات نفس جسمانى براى فلك است، سپس بوجود اراده جزئى و نفس جسمانى در فلك اعتراضاتى وارد كرد و خواجه به آن اعتراضات پاسخ داد، از جمله پاسخ آن بود كه:

قصد بو على از وجود اراده جزئى در فلك، اثبات نفس جسمانى نبوده، بلكه به اعتقاد بو على، نفس ناطقه فلك كليّات را مستقيما و جزئيات را بواسطه قوه منطبع در جسم فلك، ادراك مى‌نمايد. اگر اراده جزئى در فلك حاكى از نفس جسمانى باشد، لازم مى‌آيد كه شى‌ء واحد

[1].... ثمّ لان وقعت المساعدة على جميع ما ذكرتموه لكن غير مستقيم على اصولكم و ذلك لأنّ غرض النّفس من تحريك الفلك التشبّه بالعقل المجرّد و القوّة الجسمانيّة لا تقوى على ادراك المجرّدات ... و اذا تعذّر الأدراك تعذّر الأشتياق الى المشبه به فخر رازى- شرح اشارات- ج 1- صفحه 186.

[2] و الجواب ... أنّ النفس الجسمانيه تدرك العقل اءدراكا غير مجرّد بل مشوبا باللّواحق الماديّة على نحو التّوهم و التخيّل و على مذهب الشيخ أنّ النّفس الناطقه الفلكيّة تدرك العقل بذاتها و تحرّك الفلك بقوّة منطبعة فى جسمه كنفوسنا ... خواجه نصير الدين طوسى- شرح اشارات- ج 2- صفحه 424.