ادراك است، ليكن ادراك فرع بر حصول فعل در خيال است، نه در خارج بنابراين دورى لازم نمى‌آيد»[1].

اعتراض ديگر فخر رازى اين است كه:

«چون حركتى را طلب نمائيم، قصد ما ايجاد حركتى است كه محلّ و زمان مشخّصى خواهد داشت، با اين وصف با كلّيت حركت، منافاتى ندارد، چون آن حركت معيّن، وجود خارجى پيدا نكرده است- ازاين‌رو هرحركت على البدل را مى‌پذيرد- پس اراده كلّى فلك، در ايجاد وضع جزئى، كفايت خواهد كرد و محتاج به اراده جزئى نمى‌باشد[2]».

خواجه اين بيان فخر رازى را مشتمل بر تناقض مى‌داند و لذا مى‌گويد:

«فخر رازى كه اعتراف دارد، تعيّن متحرّك و مسافت و زمان سبب تشخّص حركت مى‌گردد، با اين وصف حركتى را در جسم معيّن و در محلّ و وقت مشخّص، كلّى مى‌داند، اين تناقض است. به عبارت ديگر او كه مى‌گويد: حركت كلّى را در محلّ و زمان مشخّص، اراده مى‌نمائيم و از طرفى هم، تشخّص حركت را به تشخّص محلّ و زمان مى‌داند، دچار تناقض شده است»[3].

فخر رازى براى اراده جزئى در فلك، تالى فاسد ديگرى بيان مى‌كند و آن اينكه:

«وضع جزئى براى فلك- توسط حركت- ناشى از اراده جزئى نيست وگرنه از احتياج هر فعل جزئى به اراده جزئى، لازم مى‌آيد، اراده جزئى هم كه پديده‌اى است، ناشى از اراده جزئى ديگرى باشد و اين اراده‌هاى متسلسل نامتناهى اگر بطور دفعى حاصل شوند، حصول علل و معاليل‌

[1] و الجواب: أنّ أدراك الجزئىّ قبل وجوده يتوقف على حصوله فى الخيال، لا على حصوله فى الخارج و حصوله فى الخارج هو الّذى يتوقف على تحصيل الفاعل أيّاه، المتوقّف على أدراكه له ... فأنّه كما يكون حصوله الجزئىّ فى الخارج مبدأ لحصوله فى الخيال فقد يكون حصوله فى الخيال ايضا مبدأ لحصوله فى الخارج و لا يلزم الدّور ... خواجه نصير طوسى- شرح اشارات- ج 1- صفحه 421.

[2].... متى حاولنا الحركة فأنّا لا نحاول ألّا ايجاد الحركة من حيث هى حركة فى الموضع الفلانّى و كلّ ذلك لا ينا فى الكلّية ... فأنّا نقصد ايجاد تلك الحركة المعيّنة من حيث هى، فدلك غير حاصل و ذلك يوجب القطع بهذا الأستقراء بأنّ المؤثّر فى الفعل الجزئىّ هو القصد الكلّى ... فخر رازى- شرح اشارات- ج 1- صفحه 185.

[3] و الجواب: أنّ تعيّن المتحرّك و المسافة و الزّمان، يقتضى شخصيّة الحركة كما اعترف به ... فقوله: نحاول حركة جسم معيّن من حيث هى حركة فى الموضع الفلانىّ و الوقت الفلانىّ يشتمل على تناقض و ايضا قوله: أنّا نقصد الحركة الكليّة فى موضع و وقت معينين، يناقض قوله: الحركة تتخصّص بتخصّص المحلّ و الوقت ....

خواجه نصير طوسى- شرح اشارات- ج 2- صفحه 422.