خواجه اين بيان فخر رازى را در تقدّم قوّه مدركه بر محرّكه نمى‌پسندد و لذا مى‌گويد:

«همچنانكه احتمال تقدّم ادراك بر تحريك مى‌رود، عكس آنهم ممكن است تحقق يابد، زيرا احتياج حيوان به «ادراك» تابع حركت آن است، چون به اين جهت «درك ملايم» مى‌كند تا بسوى آن حركت كند و به اين دليل نيز درك غير ملايم مى‌كند تا بوسيله حركت از آن دور گردد.

پس حركت، غايت ادراك است و غايت، مقدّم بر ذى الغايه است و نباتات هم بلحاظ فقدان حركت است كه، ادراك ندارند، ليكن حقّ آن است كه هيچيك از ادراك و تحريك، تقدّم طبعى بر ديگرى ندارد دو فصلى هستند براى حيوان، متساوى در رتبه، اگر براى ادراك، تقدّمى بر تحريك باشد، تقدم شرفى است، زيرا «ادراك» براى انسان مطلوب بالذّات است ولى حركت مطلوب بالغير است»[1].

«نتيجه بحث»

در اينكه قوّه مدركه و محرّكه كدام بر ديگرى مقدّم است بگفته فخر رازى مدركه مقدّم بر محركه است بتقدّم طبعى به اين بيان كه اوّل، غايت حركت ادراك مى‌شود سپس حركت بسوى آن انجام مى‌گيرد.

به اعتقاد خواجه بحسب طبع، رتبه هيچيك از ادراك و تحريك بر ديگرى مقدّم نيست، بلكه به اقتضاى طبع، متساوى در رتبه‌اند، ليكن ادراك داراى يك امتياز خاصّى است و آن اينكه «ادراك»، مطلوب بالذّات انسان است و «حركت» مطلوب بالغير است ازاين‌رو، ادراك را تقدّمى بر حركت خواهد بود و آن تقدّم شرفى است.

مى‌گوئيم، از بيانات گذشته معلوم گرديد كه خواجه در اصل تقدّم «ادراك» بر «تحريك» با فخر رازى موافق است، ليكن در نوع تقدّم با او مخالف است، فخر رازى تقدّم ادراك را بر تحريك طبعى مى‌داند ولى خواجه براى ادراك تقدّم شرفى قائل است.

خواجه علاوه بر اين، دو نظريّه ديگرى هم بيان داشت كه بظاهر ناسازگارند و آن اينكه در موردى اظهار مى‌دارد، اين احتمال كه حركت را تقدّم طبعى بر ادراك باشد، نيز وجود دارد چون‌

الأصداف و الأسفنجات ... فلمّا كان الاءدراك متقدّما على التّحريك طبعا استحقّ التقديم عليه وضعا ...- فخر رازى- شرح اشارات- المطبعة الخيريه- المصر 1325 ه- ج 1- صفحه 130.

[1].... يمكن ايضا أن يقال: أنّما احتاج الحيوان الى الاءدراك لأجل الحركة حتّى يتحرّك على الاخر من هذه الحجّة و لذلك جعلا مبدئى فصلين متساويين فى الرتبة للحيوان بل الوجه فى تقدم الاءدراك على الحركة أنّه اشرف منها لأنّه قد يكون .... خواجه نصير طوسى- شرح اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 2- صفحه 310.