ذات معبود مبدا و مدبر عالم و متكفل و برگرداننده‌ى آن هست؟ و آيا مى‌شود باور داشت كه در ملك و ملكوت جمال و بهاء و جلالى برتر از حضرت ربوبيت وجود داشته باشد؟ جمال و جلالى كه ستايشگران به مبادى جلال و درخشش نور آن احاطه نتوانند داشت.

اگر بر اين باور باشيم، ديگر شكى نخواهد ماند كه آگاهى بر اسرار ربوبى و شناخت چينش نظام هستى همان خوشى و آسايش واقعى است.

با اين بيان، لذت علم روشن مى‌گردد و اينكه لذيذترين علوم علم به خدا و صفات و افعال او و شناخت تدبير او- جلّ و علا- در ملك خود مى‌باشد ملكي كه از فراز عرش تا اعماق زمين را فرامى‌گيرد.

و نيز روشن مى‌گردد كه لذت معرفت برتر از ديگر لذتهاست، يعني لذت و شهوت و خوردن و لذتى كه از غضب در رياست و انتقام دست مى‌دهد و همچنين لذتهاى حواس ديگر. چه نوع لذت‌ها برحسب اختلاف مدركات كم و زياد مى‌شود و لذت معرفت نيز گاهى كمتر و گاهى بيشتر است و برترين لذت دنيا لذت رياست و سرورى است، چرا كه اين لذت تا حدى جنبه‌ى غير جسمانى دارد و لذت شهوتهاى ظاهرى به مرتبه‌ى آن نتوانند رسيد؛ و اگر كسى را ميان لذت غذائى دلچسب و مرغى فربه و بريان و باقلوا، و ميان لذت رياست و شكست آوردن بر دشمنان و تسلط بر آنان مخيّر سازيم، و او شخصى با همت بوده و فردى پست و يا كودك نباشد، دومى را برمى‌گزيند و شكيبائى بر گرسنگى و سختيها درين راه برو آسان مى‌گردد؛ ولى اگر پست‌همت و دل‌مرده بوده و حيوانيتى شديد داشته باشد، خوراك و شيرينى را از لذت رياست و سرورى برتر مى‌شمارد.

پس لذت معرفت خداوندى و نظر بر جمال حضرت ربوبى و اسرار امور الهى لذيذتر از رياست است كه فراترين لذتهاست، البته براى آن‌كس كه از مرتبه‌ى حيوانى و كودكى گذشته است، و گوياترين عبارتى كه بيانگر آن تواند بود اين كلام الهى است كه‌ [1]: «هيچ كسى نمى‌داند (در فكرش نمى‌گنجد) چه‌

[1] - فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ. [سوره سجده 32/ 17]