خداوند چيزى را بيهوده نيافريده، بلكه هر قوه و غريزه‌اى را هدف و غايتى است كه طبعا بسوى آن مى‌رود و لاجرم لذتش در رسيدن به مقتضا و هدف خود است، و نرسيدن به آن براى او درد و ناراحتى است.

مثلا غريزه‌ى غضب بخاطر انتقام و خالى كردن دل خلق شده و دفع آنچه كه با جسم محل اين غريزه ضديت دارد؛ و غريزه‌ى شهوت براى جلب آنچه كه با بدن مناسبت دارد. و لذت هركدام از غرايز قواى باطنى و ظاهرى نيز در رسيدن به هدف و خواست و غرض از خلقت خود است و ناراحتى وى در ضد چنين حالت مى‌باشد.

به همين روال انسان را غريزه‌ايست عقلى كه بينش باطنى و لطيفه‌ى ربّانيش نامند، اين غريزه خلق شده تا به‌وسيله‌ى آن حقائق امور و ماهياتشان دانسته شود. پس مقتضاى طبع اين غريزه و هدف و لذت آن معرفت و علم است، همچنان‌كه هدف و لذت هركدام از ديگر غرائز رسيدن به مقتضاى خود بود. ازاين‌روست كه وقتى انسان را بخاطر دانشى ثنا گويند او را خوش آيد، حتى اگر دانش مورد مدح چيزى كم‌ارزش چون بازى شطرنج و يا چيزهائى شبيه آن باشد، اين خوش‌آمد بخاطر لذت علم است.

و روشن است كه در فنون علمى نيز لذت علم بافندگى و خياطى چون لذت علم سياست ملك و تدبير امور مردم نيست، و همچنين لذت دانستن قواعد زبان و شعر چون لذت علم به منطق و نجوم نباشد، بلكه لذت هر علمى بقدر شرافت معلوم اوست، و معلومات كليّه‌ى باطنى و روحانى شريف‌تر از معلومات جزئى ظاهريند، پس علم به بواطن امور و اصول و حقائق آنها برتر و شريف‌تر از علم به ظواهر و شاخه‌ها و عوارض آنهاست.

حال اگر معلوم مورد توجه حقيقت حقائق بود و اصل موجودات است و كامل‌تر و شريف‌تر آنها، بدون شك علم به او لذيذترين علوم خواهد بود و شريف‌ترين و پاكيزه‌ترينشان.

اكنون بنگريم كه آيا در عالم هستى چيزى شريف‌تر و عظيم‌تر و برتر از