كه پيروى نفس خود كند و از خدا اميد برآمدن آرزوها را داشته باشد».

و در اصطلاح پيشينيان و صحابه و كسانى كه به عهد آنان نزديك بوده و پيش از پيدا شدن اين بدعتها و هواها بوده‌اند «عالم» به كسى گفته مى‌شد كه همت خويش در بدست آوردن معارف الهى به كار گيرد و به دقت در چگونگى خلقت و ايجاد فرحناك باشد و با اطلاع به معرفت مبدا و معاد ذوق‌زده شود و برترين خوشى‌ها و نهايت سعادت‌هاى او شناخت حق بود و ملاحظه‌ى دقائق ربوبى و مطالعه‌ى حضرت الهى.

چه سعادت هركس در درك نمودن چيزهائى است كه با ذات او همگونى دارند و همسان طبع اويند، و همگون و ملائم هر چيزى همان چيزى است كه مقتضاى خاص اوست و كمال او در آنست؛ ازين روست كه لذت بينائى در درك صورتهاى زيباست و كمال او بدان حاصل آيد و لذت شنوائى در شنيدن صداهاست و لذت [قوت‌] شهوت در جستجوى لذائذ حسى است و لذت قوت غضبيه در دور ساختن محسوسات ناخوشايند است به‌وسيله حس انتقام و لذت قوت عقل نظرى در درك حقائق موجودات و رسيدن به دقائق معقولات است و متّصل شدن به عالم مفارقات، چرا كه ازين راه مقتضاى خاصيت او بدست آيد و كمال و تماميّت او تحقّق پذيرد.

و ترديدى نيست كه برترين معقولات و شريف‌ترين ذات همان ذات حق است، پس همو لذيذترين اشياء نزد عقل خواهد بود؛ چرا كه هرچه ذات مطلوب كامل‌تر و تحقق آن آشكارتر باشد، دركش لذيذتر بود.

ازين‌رو نزد عارفان و حكماى الهى، ادراك حق و ديدار جلال و جمال او برترين كمالات و لذيذترين سعادتهاست، و سبب اين معنى صفاى نفوس آنان و پاك بودن ذات ايشان از ناپاكى‌هاى جسمانى و خالص شدن ذائقه‌ى عقلى آنان از زنگارهاى طبيعى است. و ليكن همين لذيذترين چيز، چندش‌آورترين خواهد بود، پيش آنان كه از نظر علم و عمل ناقصند و در پرتگاه اجسام فروافتاده و در جستجوى لذتهاى حسّى غرقه گشته و در فروگاه‌هاى شهوات حيوانى فرود