قسمى اخلاق و اعمالى است كه به پيشگاه خداوندى ارتباط دارد مانند خلق و صفت ايمان واخلاص وتسليم و رضا و خشوع ومانند عمل نماز و روزه و قربانى واين دسته از اعمال به ويژه عبادات ناميده مى‌شود و خضوع و بندگى انسان را نسبت به پيشگاه خدايى مسجل مى‌سازد.

و قسمى اخلاق و اعمال شايسته‌اى است كه به جامعه ارتباط دارد ماننداخلاق و صفات بشر دوستى وخيرخواهى و عدالت و سخاوت ومانند وظايف معاشرت وداد و ستد و غير آنهاو اين قسم از اعمال به ويژه معاملات ناميده مى‌شود.

و از طرف ديگر نوع انسانى تدريجاً متوجه كمال است و جامعه بشرى به مرور زمان كامل‌تر مى‌شود. ظهور اين تكامل در شرايع آسمانى نيز ضرورى است و قرآن كريم نيز همين تكامل تدريجى را (چنان‌كه از راه عقل به دست مى‌آيد) تأييد مى‌كند و چنان‌كه از آياتش استفاده مى‌شود هر شريعت لاحق از شريعت سابق كامل‌تر است مى‌فرمايد: «وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتابِ وَ مُهَيْمِناً عَلَيْهِ» [1]

و البته چنان‌كه نظريات علمى نشان مى‌دهد و قرآن كريم نيز تصريح مى‌كند زندگى جامعه انسانى در اين جهان ابدى نيست و طبعاً تكامل نوع وى نامتناهى نخواهد بود و از اين روى كليات وظايف انسانى از جهات اعتقاد و عمل ناگزير در مرحله‌اى واقع خواهد شد بالتبع نبوت و شريعت نيز روزى كه از جهت كمال اعتقاد و توسعه مقررات عملى به آخر مرحله رسيد، ختم خواهد گرديد.

و از اين‌جاست قرآن كريم براى روشن ساختن اين‌كه اسلام- دين محمد صلى الله عليه و آله- آخرين و كامل‌ترين اديان آسمانى است خود را كتاب آسمانى غير قابل نسخ و

[1] . مائده، آيه 48: و فرستاديم كتاب (قرآن) را به سوى تو به حق در حالى‌كه كتابى (مانند تورات و انجيل) را كه در برابر خود دارد تصديق مى‌كند و تسلط و برترى دارد نسبت به آن‌