بداند و لا غير. پذيرفتن شق اول، سقوط در گرداب سفسطه است و، چنانكه قبلا اشاره كرده‌ايم، يكى از اولين و بديهى‌ترين اصول متعارف فلسفه اسلامى قبول اين مطلب است كه فى الجمله واقعيتى هست و جهان هيچ‌وپوچ نيست؛ پذيرفتن شق دوم نيز مستلزم محال است، زيرا مستلزم تحقق وجودى است كه عين الربط به ديگرى است بدون اينكه آن ديگرى موجود باشد و بطلان اين امر بديهى است. بعلاوه، فرض اينكه وجود رابط بدون طرف يا طرفين مربوطش محقق شود فرض استقلال وجود رابط است. پس بر فرض اينكه از امتناع تحقق وجود رابط بدون طرف مربوط بگذريم و قبول كنيم كه وجودات رابطى بدون طرف مربوط تحقق يافته‌اند، باز به مطلوب خود كه نفى وجود مستقل است دست نيافته‌ايم، زيرا چنين وجودهائى اسما رابطاند اما حقيقتا مستقل‌اند؛ چون ربط بودن يعنى ربط به ديگرى بودن، پس اگر فرض كنيم ربط تحقق دارد و ديگرى موجود نيست درواقع آنچه را ربط فرض كرده‌ايم مستقل است نه ربط. بنابراين، ناگزير بايد پذيرفت كه در خارج وجود مستقل داريم:

فثبت انّ من الموجود ما وجوده فى نفسه و هو المستقلّ و منه ما وجوده فى غيره و هو الرابط.

و قد ظهر مما تقدّم انّ معنى توسّط النسبة بين الطرفين كون وجودها قائما بالطرفين رابطا بينهما.

1- 4: ابهامات برهان موجود در كتاب و شواهدى بر تقرير فوق‌

ما در 4 در تقرير برهان سه مقدمه (الف، ب، ج) ذكر كرديم ولى در كتاب تنها به ذكر دو مقدمه اول (مقدمه الف و ب) اكتفا شده است و به مقدمه سوم (مقدمه ج) اشاره‌اى نشده است؛ يعنى، ابتدا وجود هليات مركبه خارجيه پذيرفته شده است و سپس به اثبات وجود رابط بين موضوع و محمول در اين قضايا پرداخته شده است و بدون ذكر مقدمه ديگرى چنين نتيجه گرفته شده است:

فثبت انّ من الموجود ما وجود فى نفسه و هو المستقلّ و منه ما وجوده فى غيره و هو الرابط.

نخستين ابهام اين برهان همين مذكور نبودن مقدمه سوم است.

توضيح: اگر از مقدمه سوم صرف‌نظر كنيم و فقط به دو مقدمه اول اكتفا كنيم، تنها نتيجه‌اى كه مى‌توان گرفت اين است كه در ذهن انسان، در بين موضوع و محمول هليات مركبه خارجيه،